Historia
W XIII wieku na miejscu obecnego zamku istniał gród, a najwcześniejsze ślady osadnictwa na terenie podzamcza sięgają nawet X-XI stulecia. Po lokacji Oleśnicy w 1255 roku jego ranga wzrosła, a po 1294 stał się granicznym grodem księstwa głogowskiego. Wtedy w celu zwiększenia jego zdolności obronnych wymurowano cylindryczną wieżę. Po raz pierwszy o zamku oleśnickim wspomniano w dokumencie z 1292 roku, gdy książę wrocławski Henryk Brzuchaty rozstrzygał spór toczący się między kanonikami regularnymi św. Augustyna z Piasku a rycerzem z Rakowa o prawo do prowadzenia karczmy. W drugiej ćwierci XIV wieku, za czasów księcia Bolesława, a następnie Konrada I, nastąpiła rozbudowa murowanych elementów zamku w związku z utworzeniem księstwa oleśnickiego. W 1432 roku warownia uległa częściowemu spaleniu w trakcie wojen husyckich. Po tym wydarzeniu odbudowano ją i nieznacznie powiększono (drugie piętro domu mieszkalnego).
Około połowy XVI wieku książę Jan z Podiebradów dokonał w dwóch etapach przebudowy, która nadała zamkowi formy renesansowe. Powstało wtedy skrzydło wschodnie, zwane domem wdów. Nadbudowano także cylindryczną wieżę główną. Dalszy etap zmian nastąpił w latach 1585-1610 na zlecenie księcia Karola II z Podiebradu. Wzniesiono skrzydło południowo – wschodnie, zaopatrzone od strony dziedzińca w ganki, a elewacje zamku otrzymały pseudoboniowania. W początkach XVII wieku powstało skrzydło północno – wschodnie które wchłonęło średniowieczną bramę.
Po wygaśnięciu linii rodu Podiebradów księstwo oleśnickie przejęli Wirtembergowie i byli właścicielami zamku do 1792 roku, a następnie Welfowie do 1884. Podupadłe budowle stały się pod koniec XIX wieku lennem pruskim. Nowi właściciele, Hohenzollernowie, przeprowadzili gruntowną renowację zamku, który był do 1945 roku letnią rezydencją rodziny.
Architektura
Gród piastowski stał na wzniesieniu otoczonym przez rozlewiska rzeki Oleśnicy i zapewne także fosę. Można sądzić, że otaczał go wał ziemno-drewniany z częstokołem, bramą i mostem nad fosą.
Zamek średniowieczny wzniesiony był na nieregularnym planie i składał się z dwóch skrzydeł: głównego dwukondygnacyjnego domu od strony północno – zachodniej oraz mniejszego, prostokątnego budynku od południowego – zachodu do którego od południa przylegała czworokątna wieża. Skrzydła mieszkalne i gospodarcze ograniczały czworokątny dziedziniec, zamknięty z pozostałych stron murami obronnymi z bramą od południowego – wschodu i narożną wieżą cylindryczną po stronie wschodniej. Zamek otaczała fosa o 9-11 metrach szerokości, połączona pierwotnie ze stawem i bagnistymi rozlewiskami. Obwarowania zamku sprzężone były także z fortyfikacjami miasta.
Cylindryczna wieża była najprawdopodobniej najstarszym murowanym elementem zamku, pełniącym rolę obronną i flankującą bramę wjazdową do zamku. Jej wewnętrzna przestrzeń wynosiła około 5,8 metra średnicy i być może początkowo służyła jako siedziba dla burgrabiego. Posiadała także na wypadek oblężenia studnię i wejście wysoko ponad poziomem dziedzińca. Pierwotnie miała około 15-20 metrów wysokości, zewnętrzną średnicę wynoszącą 11 metrów, grubość murów u podstawy wynoszącą 3 metry oraz trzy sklepione kolebkowo kondygnacje (z czego jedną podziemną) i być może jedną, najwyższą niesklepioną. Głębokość części piwnicznej wynosiła 6 metrów, dwa wyższe pomieszczenia miały po około 4,5 metra wysokości. Piwnica dostępna była jedynie przez otwór z górnego pomieszczenia, zapewne służyła początkowo za wiezienie.
Budowę północno – zachodniego domu mieszkalnego o wymiarach 15×47 metrów zaczęto równolegle z wieżą cylindryczną lub nieco później. Był on jednym z największych tego typu obiektów w chwili powstania na Śląsku. Pierwotnie posiadał piwnicę, przyziemie i piętro. Kolejne piętro dobudowano w XV wieku w trakcie odbudowy po zniszczeniach zadanych przez husytów. Został założony na planie wydłużonego prostokąta o grubości murów od strony zewnętrznej wynoszącej około 2,3 metra, a od wewnętrznej 1,5 metra w przyziemiu. Posiadał trójdzielny podział wnętrz. Główna izba środkowa wysokiego parteru, a może i piętra przeznaczona była do celów reprezentacyjnych, a po jej bokach znajdowały się dwie mniejsze komnaty. Łącznie budynek liczył 11 pomieszczeń w większości pokrytych płaskimi, drewnianymi stropami, nielicznych ze sklepieniami murowanymi. Jego dach pokryty był gontem lub dachówką. Od strony zewnętrznej budynek wzmacniało sześć przypór, z których być może jedna albo dwie mieściły wewnątrz latryny (podobnie jak na zamku w MIliczu).
Druga wieża po stronie południowo – zachodniej miała przekrój zbliżony do rombu. Była niewiele niższa od wieży cylindrycznej i miała trzy sklepione kondygnację, łącznie z piwnicą. Prawdopodobnie pełniła funkcję mieszkalną dla zamkowej załogi oraz magazynową. Grubość jej murów wynosiła u podstawy 2-3 metry, a wysokość około 8-10 metrów. Później dostawiono do niej niewielki budynek, który wchłonął jej przyporę.
Bramę wjazdową usytuowano w pobliżu cylindrycznej wieży. Jej szerokość miała zapewnić możliwość wjazdu wozem zaprzężonym w dwa woły, czyli około 2,5 – 3 metry. Chroniona była wrotami i prawdopodobnie broną. Mogło nad nią znajdować się pomieszczenie straży i wrotnego, do którego zadań należało podnoszenie brony. Wjazd poprzedzony był mostem zwodzonym przerzuconym nad fosą.
Stan obecny
Zamek w obecnej formie zatracił cechy stylowe z okresu średniowiecza, choć wiele elementów pierwotnych ukrywa się pod późniejszymi dodatkami. Chyba najbardziej wyróżnia się główna wieża zamkowa, główna dominanta pierwszej warowni. Niestety obecnie na zamku zamiast muzeum znajduje się ośrodek wychowawczy dla młodzieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nienałtowski M., Zamek książęcy w Oleśnicy, Katowice 2017.