Historia
Żydzi osiedlili się w Oleśnicy po 1329 roku, kiedy to uzyskali prawo do zamieszkania, a niedługo później przywilej wybudowania synagogi. Została ona zbudowana pod koniec XIV wieku, prawdopodobnie na wzór Staronowej synagogi z Pragi, wybudowanej w 1270 roku. Gdy Żydzi prascy zostali oskarżeni o spowodowanie epidemii dżumy, poskutkowało to wypędzeniem ich z Czech. Konrad I wykorzystał sposobność sprowadzając cennych kupców, handlarzy i rzemieślników do swego księstwa. Osiedleni w Oleśnicy, już w 1389 roku utworzyli w mieście samodzielną gminę, której wyznaczono odrębną dzielnicę w północnej części miasta. Wiadomo, iż książęta oleśniccy pobierali od nich specjalne cło, za co zobowiązywali się do ich ochrony.
Żydów z Oleśnicy wypędzono w 1535 roku, po wielkiej burzy, za którą ich obwiniono. Budynek synagogi zmieniono wówczas na magazyn, a następnie na arsenał. W 1695 roku dawną synagogę przejęli protestanci i przebudowali na zbór ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Chrystusa Zbawiciela. W 1730 roku budynek spłonął, lecz został odbudowany w ciągu czterech kolejnych lat. Przebudowano go wtedy w stylu późnobarokowym, zburzono wewnętrzne filary i założono drewniane sklepienie kolebkowe. Ponownie budynek wyremontowany został w 1968 roku.
Architektura
Synagoga usytuowana była w sąsiedztwie miejskich murów obronnych i furty zwanej Żydowską. Murowany, dwunawowy budynek wzniesiono w stylu gotyckim. Ze wszystkich stron został on od zewnątrz otoczony uskokowymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Pomiędzy nimi przeprute były duże, ostrołucznie zamknięte okna. Dwa lub trzy znajdowały się po stronie południowej, dwa w ścianie wschodniej i trzy w murze północnym. Przypuszczalnie dwa okna znajdowały się też od zachodu nim dostawiono babiniec.
Dwunawowa sala modlitwy miała wymiar 9,5 x 11,8 metrów. Jej wnętrze w jednej linii przedzielały dwa filary, podtrzymujące trójprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe. Środek synagogi zapewne zwyczajowo zajmowała otoczona balustradą bima (podwyższone miejsce z którego odczytywana była Tora oraz księgi prorockie). Na osi ściany wschodniej znajdowała się wnęka ścienna Aron ha-kodesz, służąca do przechowywania zwojów Tory.
W XV wieku od zachodu do bożnicy dobudowano przybudówkę mieszczącą babiniec, czyli pomieszczenie przeznaczone wyłącznie dla kobiet. Usytuowano ją pomiędzy przyporami głównego budynku, tak iż środkowa znalazła się wewnątrz przybudówki. W XV wieku lub na początku XVI wieku do budynku synagogi od południa dobudowano czworoboczną wieżę. Być może pierwotnie była ona jednokondygnacyjną kruchtą, podwyższoną w późniejszym okresie do formy wieży. Wskazywałaby na to niezbyt duża grubość jej murów, nawet nieco mniejsza niż ścian głównego budynku.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się mury obwodowe najstarszej części synagogi z końca XIV wieku oraz XV-wieczna wieża. Mieszczący się po stronie zachodniej na miejscu średniowiecznego babińca aneks jest już konstrukcją nowożytną z XVIII wieku. Pierwotne, ostrołuczne okna synagogi uległy zamurowaniu, a na ich miejscu przebito mniejsze, zamknięte łukami odcinkowymi. Wnętrze uległo całkowitemu przekształceniu w stylistyce baroku, nie zachowały się gotyckie sklepienia ani podtrzymujące je filary. Obecnie zabytek funkcjonuje jako kościół pod wezwaniem św. Salwatora. Jest jedną z nielicznych na Śląsku budowli, które zachowały tak znaczne partie murów gotyckiej synagogi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, synagoga – ob. kościół ewangelicki p.w. Zbawiciela, B.Adamska, nr 6230, Oleśnica 1998.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Starzewska M., Oleśnica, Warszawa 1963.