Historia
Pierwsze obwarowania Oleśnicy (Olesnicz, Oels) o których mówi się w akcie lokowania miasta z 1255 roku, miały konstrukcję drewniano-ziemną. Po objęciu rządów w księstwie przez Konrada I w 1320 roku, który ustanowił w Oleśnicy swą rezydencję, obok już istniejących wałów, rozpoczęto wznosić mury ceglane. Ich budowa mogła trwać kilkadziesiąt lat, nawet do 1380 roku. Po włączeniu około 1400 roku do obszaru miasta kościołów NMP i św. Jerzego, wykonano nowy odcinek murów obejmujący obie świątynie oraz nową wieżę bramną, nazwaną później Mariacką.
W 1432 roku Oleśnicę zajęli husyci pod wodzą Prokopa Wielkiego, nie musieli jednak zdobywać miasta, gdyż wcześniej książęta wycofując się podpalili zamek i częściowo miasto. Wraz z rozwojem uzbrojenia artyleryjskiego mury i bramy dostosowywano do nowych warunków. Około 1532 roku rozpoczęto wznosić drugi, zewnętrzny pierścień obwarowań. Zapewniał on zwiększenie odporności murów na ogień artyleryjski i jednocześnie pozwalał na międzymurzu umieszczać własne armaty. Z nieznanych powodów wybudowano go jedynie na niewielkim odcinku przy byłej bramie Wrocławskiej.
Przy końcu wojny trzydziestoletniej na rozkaz szwedzkiego generała Wittenberga miano zburzyć fortyfikacje oraz zasypać fosy, nie zdołano jednak tego wykonać. W połowie XVIII wieku znaczenie obronne murów zanikło. Dobudowywano do nich z obu stron domy mieszkalne i komórki, w fosach powstawały ogródki warzywne. Bramy miejskie pełniły funkcje kontroli osób wchodzących do miasta i zbierania opłat. W 1868 roku rozebrano trzy z czterech bram miejskich, przeszkadzających w transporcie towarów. Pozostała brama Wrocławska, której rozebraniu był przeciwny m.in. przyszły cesarz Fryderyk III podczas wizyty w Oleśnicy. W 1945 roku wieża nie ucierpiała, chociaż uległy spaleniu przyległe do niej domy.
Architektura
Pierwotne obwarowania składały się z fosy i ziemnego wału, zapewne zwieńczonego palisadą bądź częstokołem, łącznie o szerokości około 10 metrów. Obejmowały one mniej więcej teren późniejszego miasta lokacyjnego na planie koła i graniczyły z oddzielonym fosą grodem, na terenie którego powstał później zamek. Ważnym czynnikiem kształtującym układ osady były dwa szlaki: jeden z południa na północ (z Wrocławia na Kalisz) i drugi, nieco późniejszy, z zachodu na wschód (z Trzebnicy do Namysłowa). Na ich linii usytuowano bramy, poprzedzone mostami przerzucanymi nad fosą.
Mur obronny, zależnie od miejsca, miał wysokość ok 7-8 metrów, a przy bramach dochodził nawet do 10-12 metrów. Jego grubość na poziomie przyziemia wynosiła 1,2 metra. Zwieńczony był blankami i posiadał drewniane ganki bojowe, częściowo osadzone na wewnętrznej odsadzce muru, a częściowo podtrzymywane na belkach osadzanych w otworach w murze. Jego całkowita długość wynosiła około 1500-1600 metrów. Najprawdopodobniej w XV wieku mur obwodowy wzmocniony został prostokątnymi basztami wykuszowymi (otwartymi od strony miasta), a w pierwszej połowie XVI wieku drugim pierścieniem: niższym, przystosowanym do użycia broni palnej, zaopatrzonym w półkoliste basteje. Drugi obwód prawdopodobnie nie otoczył jednak całej Oleśnicy.
Do miasta prowadziły cztery wieże bramne: w zachodniej części brama Wrocławska zwana też Trzebnicką, w północnej Sycowska, w południowej Oławska i we wschodniej części Namysłowska zwana także Bydlęcą. Bramę Sycowską rozebrano w 1400 roku i zastąpiono Mariacką po powiększeniu obwodu murów. Wieże bramne miały różne kształty i zwieńczenia. Według ryciny Wernhera jedna z nich była sześcioboczna (Bydlęca), część lub nawet wszystkie rozbudowywane były o przedbramia.
Brama Wrocławska założona została na planie prostokąta o grubości muru w dolnej partii wynoszącej 1,9 metra, wyżej zaś zmniejszającej się. Przez najniższą kondygnację przepruto ostrołukowy przejazd bramny, w wyższej umieszczono niewielkie pomieszczenie dla straży z miejscem na warzenie smoły na wypadek oblężenia. Zewnętrzne elewacje bramy ozdobiono prostokątnymi, wydłużonymi blendami, zakończonymi u góry podwójnymi łukami ostrymi. W ścianach północnej i południowej przepruto przejścia na koronę muru obronnego, natomiast w ścianie zachodniej utworzono szeroką wnękę w której mieściła się pierwotnie brona. W XVI wieku budowlę podwyższono o dodatkową kondygnację, zdobioną blendami o zwieńczeniach półkolistych.
Miasto otoczono fosą o szerokości od 7 do 15 metrów, uzupełnianą wodą rzeki Oleśnicy. W niektórych miejscach rolę fos odgrywały moczary i bagniska rozlewisk rzeki, a w XVI wieku fosy poszerzono do aż około 40 metrów i 4 metrów głębokości. Po stronie południowej z obwarowaniami miejski sąsiadował zamek książęcy, który jednak dzięki własnym obwarowaniom, a zwłaszcza oddzieleniu przez nawodnioną fosę, stanowił samodzielne dzieło obronne.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego mury obronne Oleśnicy przetrwały na bardzo dużej części obwodu, niestety jednak w większości są mocno obniżone. Zachowały się głównie fragmenty do których w okresie nowożytnym przybudowano domy mieszczańskie, które po zniszczeni u w trakcie drugiej wojny światowej, ukazały średniowieczne obwarowania. Najwyższe fragmenty muru znajdują się w pobliżu kościoła św. Jerzego. Najciekawszym przetrwałym elementem obwarowań jest wieża bramy Wrocławskiej, od której w odległości kilkudziesięciu metrów wznosi się czworoboczna baszta. Kolejna, cylindryczna baszta częściowo przetrwała w ogrodzie domu przy ul. Bocianiej 3.
pokaż bramę Wrocławską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Starzewska M., Oleśnica, Warszawa 1963.