Historia
W pierwszej połowie XIV wieku przy podmiejskim szpitalu św. Jerzego, wzmiankowanym w 1307 roku, wzniesiony został kościół pod wezwaniem Bożego Ciała, należący do zakonu augustianów z Wrocławia. Około 1380 roku z inicjatywy Konrada I do Oleśnicy sprowadzono benedyktynów, przybyłych z Czech z klasztoru Emaus w Pradze. W ostatniej ćwierci XIV wieku wzniesiono dla nich kościół NMP, do którego około 1400 roku dostawiono wieżę. Spełniała ona także rolę obronną, gdyż stała obok miejskiego muru i bramy Mariackiej. Opieka nad szpitalem i prowadzenie probostwa pozostawione zostało w rękach augustianów, dla których w połowie XV wieku zbudowano kościół św. Jerzego, zapewne usytuowany na miejscu starszego, rozebranego kościoła Bożego Ciała.
Czescy benedyktyni otrzymali dochody z kościoła parafialnego w Przeczowie, gdzie jeden z nich pełnił funkcję proboszcza, dochody z młyna na rzece Świerzynie z przynależnym prawem rybołówstwa i połowę dochodów z młyna w Bogusławicach. Pomimo tego konwent oleśnicki nie rozwijał się pomyślnie, liczba zakonników zmniejszała się, aż wreszcie w 1505 roku z polecenia biskupa wrocławskiego Jana V Thurzo kościoły augustianów i benedyktynów połączono, oddając pod opiekę tym pierwszym. Ponadto augustianie nadal zarządzali probostwem oraz prowadzili pobliski szpital i przytułek dla ubogich.
Po wprowadzeniu protestantyzmu w Oleśnicy, w 1538 roku zakonnicy augustiańscy opuścili klasztor, który stał się przytułkiem miejskim. Kościół natomiast został przejęty przez protestantów i aż do XIX wieku odbywały się w nim nabożeństwa w języku polskim. W roku 1609 dokonano jego remontu, zmieniono kształt okien w części północnej, a od strony południowej dobudowano nową kruchtę. W 1682 roku konieczny był remont wieży, uderzonej dwa lata wcześniej przez piorun. Pod koniec XVIII wieku założono na wieżę nowy hełm, wyburzono też do tego czasu zabudowania klasztorne i szpitalne. Budowla uległa znacznym zniszczeniom w 1945 roku. Odbudowano ją w latach 70-tych XX wieku na potrzeby parafii prawosławnej.
Architektura
Kościół NMP wzniesiony został w północnej części miasta, przy murach obronnych w pobliżu bramy miejskiej, jako hala o trzech bardzo wąskich nawach, z dobudowaną od zachodu czworoboczną wieżą. Od wschodu kościół zakończony był ścianą prostą, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Okna prawdopodobnie pierwotnie oświetlały go ze wszystkich stron, także od północy, gdzie później dobudowano kościół św. Jerzego. Mury kościoła NMP podparto przyporami, w narożach usytuowanymi pod skosem, a nakryto je wysokim dachem dwuspadowym, opartym o ściany szczytowe. Od strony wschodniej kościół zamknięto ścianą zwieńczoną fryzem z ukośnie ustawionych cegieł oraz trójkątnym szczytem, dzielonym pionowo tynkowanymi blendami i ozdobionym sterczynami będącymi przedłużeniem dwóch przypór. Wejście do kościoła wiodło od południa, przez profilowany portal o trójlistnym zamknięciu.
Korpus nawowy kościoła NMP o szerokości 12,4 metra i długości 18,1 metra, posiadał trzy przęsła zwieńczone sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, wspartymi na czterech kwadratowych w przekroju filarach i filarach przyściennych. Ich głowice wykonano z piaskowca, w bardzo prostej formie kostki o lekko ściętej dolnej części. Na jednej z nich umieszczono znak kamieniarski budowniczego, identyczny ze znajdującym się w katedrze w Miśni, rozbudowywanej w 1370 roku. Pomiędzy filarami rozpostarto ostrołuczne, profilowane arkady.
Grubość murów wieży u podstawy wyniosła 1,4 metra. Jej pierwsza kondygnacja otrzymała sklepienie krzyżowo – żebrowe, natomiast druga, trzecia, czwarta i piąta rozdzielone zostały drewnianymi stropami. Komunikacja pionowa pierwotnie odbywała się zapewne po drabinie, którą można było podnieść odcinając potencjalnych napastników. Wieża była także połączona niskim przejściem ze strychem nad korpusem kościoła, skąd wchodzono na poziom trzeciej kondygnacji. Na piątej kondygnacji, gdzie w ostrołucznych wnękach umieszczono bliźnie przeźrocza, mieścił się dzwon. Być może platforma strażniczo – obserwacyjna znajdowała się na wierzchołku wieży.
Po północnej stronie kościoła NMP przyłączony został skromny salowy kościół św. Jerzego. Wzniesiono go na planie prostokąta bez wyodrębnionego prezbiterium. Obie budowle zetknięto murami bocznymi, tak że nie miały one wspólnej ściany. Wewnątrz kościół św. Jerzego otrzymał trzy przęsła nakryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, przez co jego mury musiały być z trzech stron z zewnątrz wzmocnione przyporami. Pierwotne wejście umieszczone było po stronie północnej.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się mury obwodowe korpusów kościołów NMP i św. Jerzego, za wyjątkiem rozebranych w XVI wieku ścian, którymi obie budowle się stykały. Zachowała się również XV-wieczna wieża kościoła NMP, lecz jej pierwotna wysokość odpowiada dzisiejszej części nieotynkowanej, a górne, klasycystyczne partie pochodzą z okresu nowożytnego. Późniejszym dodatkiem jest także okrągła wieżyczka schodowa oraz manierystyczna kruchta po stronie południowej. Współcześnie odbudowana musiała zostać górna partia szczytu wschodniego, podobnie jak większa część szczytu wschodniego kościoła św. Jerzego. W tym ostatnim okna utraciły w XVII wieku pierwotne ostrołuczne zamknięcia na rzecz półkolistych archiwolt. Widoczne w kościele NMP sklepienia są powojenną rekonstrukcją, natomiast w kościele św. Jerzego sklepienia nie zachowały się.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Starzewska M., Oleśnica, Warszawa 1963.