Historia
Kościół na obecnym miejscu istniał w formie kaplicy prawdopodobnie już w drugiej połowie XII wieku jako budowla drewniana. Po raz pierwszy wzmiankowany był pośrednio w 1230 roku, kiedy to wspomniano w źródłach proboszcza, magistra Tomasza, kanclerza książęcego i kanonika wrocławskiego. Po zamieszkaniu książąt w zamku, sąsiadujący z nim kościół parafialny św. Jana stał się “zamkowym”, czyli świątynią książąt oleśnickich, przy udziale których był rozbudowany w pierwszej i drugiej połowie XIV stulecia. Ostatecznie w XV wieku w czasach Piastów oleśnickich stał się okazałą, murowaną, trójnawową bazyliką. Pracami budowlanymi kierować wówczas mieli Mikołaj Hoferichter i Mikołaj Fischer.
W 1495 roku budowla stała się kościołem zamkowym Podiebradów ziębicko-oleśnickich, zamierzających uczynić z niego swoje mauzoleum. W tym celu rozbudowali oni świątynię około 1500-1510 roku, dodając m.in. dużą dwuprzęsłową kaplicę, która zapewne stanowiła kaplicę książęcą. W 1498 lub 1513 roku rozpoczęli pochówki w krypcie nazywanej współcześnie Kryptą Podiebradów.
W 1538 roku kościół został przejęty przez protestantów. Nastąpiła wówczas jego dalsza rozbudowa, w 1596 roku powstały empory, a w 1620 została podwyższona wieża kościelna. Kościół przetrwał szczęśliwie pożary nękające miasto, szczególnie ten z roku 1730, ale nie oparł się starzeniu konstrukcji. W roku 1905, w trakcie trwającej rozbudowy kościoła, nastąpiła katastrofa budowlana. W jej wyniku runęły sklepienia nawy głównej i południowej, niszcząc lub uszkadzając dużą część zabytkowego wyposażenia oraz całą zewnętrzną, południową ścianę kościoła. Do 1907 roku opracowywano plany odbudowy i zbierano na ten cel pieniądze. Odbudowę i renowację wystroju wnętrza zakończono w 1910 roku.
Architektura
Kościół powstał jako gotycka budowla orientowana, wzniesiona z cegły na fundamentach z kamienia polnego, przy czym detale architektoniczne wykonano z piaskowca. Pierwotnie w XIII wieku był budowlą mniejszą, o czym świadczą częściowo widoczne przypory po stronie zachodniej, niegdyś wzmacniające pod skosem narożniki halowego korpusu nawowego. Prawdopodobnie był już jednak wówczas budowlą trójnawową, gdyż rozpiętość o szerokości 16 metrów utrudniałaby założenie sklepień, a te najpewniej istniały z racji wzmocnienia zewnętrznych elewacji przyporami. Zachowany fragment pilastra pozwolił na wyliczenie iż szerokość nawy głównej wynosiła 5,2 metra, a naw bocznych po około 3,7 metra. Pierwotna długość kościoła nie jest znana, można jedynie przyjąć, iż były to najczęściej spotykane proporcje nawy – półtora do dwóch razy dłuższa w stosunku do swej szerokości. Prezbiterium prawdopodobnie było wówczas krótsze i zamknięte prostą ścianą. Dobudowana do niego w pierwszej połowie XIV wieku po stronie północnej wieża, mieściła w przyziemiu zakrystię i miała początkowo około 17 metrów wysokości.
Poważną rozbudowę kościoła przeprowadzono w drugiej połowie XIV wieku, kiedy to w związku z rozwojem miasta przystąpiono do jego poszerzenia. Powstały wówczas filary międzynawowe, wydłużone na osi podłużnej nawy oraz pozbawione głowic, przez co nie sugerowały odrębnego systemu podpór, ale pozorowały ścianę w której niejako wycięto arkady, nieznacznie rozczłonkowane krótkimi oknami. Kościół po rozbudowie i powiększeniu wciąż był trójnawową bazyliką, czyli posiadał nawę główną wyższą od naw bocznych.
W drugiej połowie XV wieku kościół został podwyższony i ponownie zasklepiony. Powstało wówczas także nowe prezbiterium zakończone na wschodzie poligonalnie. W nawie głównej i prezbiterium umieszczono sklepienia gwiaździste oraz krzyżowo – żebrowe w nawach bocznych i zakrystii. Na przełomie XV i XVI wieku doszło do przebudowy nawy północnej, do której dostawiono po stronie zachodniej dwie nieduże kaplice, po stronie wschodniej większą kaplicę dwuprzęsłową oraz pośrodku kruchtę. Za wieżą, w północno – wschodniej części kościoła wybudowana została druga zakrystia, zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym spiętym zwornikiem o kształcie orła i zwornikiem ze znakiem mistrza budowlanego.
Stan obecny
Kościół obecnie w dużym stopniu jest rekonstrukcją z początku XX wieku. Oryginalne mury przetrwały w prezbiterium, północnej nawie bocznej wraz z kaplicami oraz wieży. Odtworzone zostały wewnątrz sklepienia gwiaździste w nawie głównej i krzyżowe w południowej, zrekonstruowano również sklepienie w prezbiterium, które choć się nie zawaliło w 1905 roku, to jednak było znacznie osłabione. Całkowicie nową konstrukcją jest również kruchta zachodnia z klatką schodową wewnątrz.
Z gotyckiego wyposażenia kościoła przetrwały siedziska stall znajdujące się pod chórem, kamienna, ośmioboczna chrzcielnica umieszczona w zachodniej kruchcie, dwa późnogotyckie dzwony oraz dwa obrazy epitafijne malowane na desce w początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Starzewska M., Oleśnica, Warszawa 1963.
Strona internetowa olesnica.nienaltowski.net, Kościół zamkowy – obecnie Bazylika Mniejsza.