Historia
Kościół na obecnym miejscu istniał w formie kaplicy prawdopodobnie już w drugiej połowie XII wieku jako budowla drewniana. Po raz pierwszy wzmiankowany był pośrednio w 1230 roku, kiedy to wspomniano w źródłach proboszcza, magistra Tomasza, kanclerza książęcego i kanonika wrocławskiego. Po zamieszkaniu książąt w zamku, sąsiadujący z nim kościół parafialny św. Jana stał się „zamkowym”, czyli świątynią książąt oleśnickich, przy udziale których był rozbudowany w pierwszej i drugiej połowie XIV stulecia. Ostatecznie w XV wieku w czasach Piastów oleśnickich stał się okazałą, murowaną, trójnawową bazyliką. Pracami budowlanymi kierować wówczas mieli Mikołaj Hoferichter i Mikołaj Fischer, wzmiankowani w 1465 roku.
W 1495 roku budowla stała się kościołem zamkowym Podiebradów ziębicko-oleśnickich, zamierzających uczynić z niego swoje mauzoleum. W tym celu rozbudowali oni świątynię około 1500-1510 roku, dodając m.in. dużą dwuprzęsłową kaplicę, która zapewne stanowiła kaplicę książęcą. W 1498 lub 1513 roku rozpoczęli pochówki w krypcie nazywanej współcześnie Kryptą Podiebradów.
W 1538 roku kościół został przejęty przez protestantów. Nastąpiła wówczas jego dalsza rozbudowa: w 1596 roku powstały empory, w 1616 roku ganek wiodący do zamku, w 1619 – 1620 założono nowe szczyty kaplicy północnej, a w 1620 została podwyższona wieża kościelna. Prace remontowe prowadzono w latach 1654 – 1655, zaś w 1680 roku naprawiono sklepienie nad ołtarzem. Następnie w latach 1698 – 1700 wzniesiono kaplicę grobową książąt wirtemberskich. Wnętrze odnowiono w latach 1700 – 1708.
Kościół przetrwał szczęśliwie pożary nękające miasto, szczególnie ten z roku 1730, ale nie oparł się starzeniu konstrukcji. W roku 1905, w trakcie trwającej rozbudowy kościoła, nastąpiła katastrofa budowlana. W jej wyniku runęły sklepienia nawy głównej i południowej wraz ze szczytem zachodnim, niszcząc lub uszkadzając dużą część zabytkowego wyposażenia oraz całą zewnętrzną, południową ścianę kościoła. Do 1907 roku opracowywano plany odbudowy i zbierano na ten cel pieniądze. Odbudowę i renowację wystroju wnętrza zakończono w 1910 roku.
Architektura
Kościół powstał jako budowla orientowana, wzniesiona z cegły na fundamentach z kamienia polnego, przy czym detale architektoniczne wykonano z piaskowca. Pierwotnie w XIII wieku był budowlą niedużą, opiętą przyporami, z których zachodniej pary nie zlikwidowano w czasie późnogotyckiej rozbudowy. Niegdyś wzmacniały one pod skosem narożniki korpusu nawowego. Prawdopodobnie był on już wówczas budowlą trójnawową, gdyż rozpiętość o szerokości 16 metrów utrudniałaby założenie sklepień, a te najpewniej istniały z racji wzmocnienia zewnętrznych elewacji przyporami. Zachowany fragment pilastra pozwolił na wyliczenie, iż szerokość nawy głównej wynosiła 5,2 metra, a naw bocznych po około 3,7 metra. Pierwotna długość kościoła nie jest znana, można jedynie przyjąć, iż były to najczęściej spotykane proporcje nawy – półtora do dwóch razy dłuższa w stosunku do swej szerokości. Prezbiterium prawdopodobnie było wówczas krótsze i zamknięte prostą ścianą. Dobudowana do niego w pierwszej połowie XIV wieku po stronie północnej wieża, mieściła w przyziemiu zakrystię i miała początkowo około 17 metrów wysokości.
Poważną rozbudowę kościoła przeprowadzono w drugiej połowie XIV wieku, kiedy to w związku z rozwojem miasta przystąpiono do jego poszerzenia. Powstały wówczas filary międzynawowe, wydłużone na osi podłużnej nawy oraz pozbawione głowic, przez co nie sugerowały odrębnego systemu podpór, ale pozorowały ścianę w której niejako wycięto arkady, nieznacznie rozczłonkowane krótkimi oknami. Kościół po rozbudowie i powiększeniu wciąż był trójnawową bazyliką, czyli posiadał nawę główną wyższą od naw bocznych. Dzielił się w nawie głównej na sześć przęseł o nierównej długości, przedłużonych na wschodzie prezbiterium o XIII-wiecznym jeszcze kształcie. Nawa południowa miała także sześć przęseł, natomiast nawa północna była krótsza z powodu wieży, pięcioprzęsłowa. Również nawy boczne uzyskały przęsła różnej wielkości.
W drugiej połowie XV wieku kościół został podwyższony i ponownie zasklepiony. Powstało wówczas także nowe prezbiterium zakończone na wschodzie poligonalnie, opięte przyporami, cokołem i gzymsem kapnikowym. W nawie głównej i prezbiterium umieszczono sklepienia gwiaździste oraz krzyżowo – żebrowe w nawach bocznych i zakrystii. Na przełomie XV i XVI wieku doszło do przebudowy nawy północnej, do której dostawiono po stronie zachodniej dwie nieduże kaplice, po stronie wschodniej większą kaplicę dwuprzęsłową oraz pośrodku kruchtę. Za wieżą, w północno – wschodniej części kościoła wybudowana została druga zakrystia, zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym spiętym zwornikiem o kształcie orła i zwornikiem ze znakiem mistrza budowlanego.
Stan obecny
Kościół obecnie w dużym stopniu jest rekonstrukcją z początku XX wieku. Oryginalne mury przetrwały w prezbiterium, północnej nawie bocznej wraz z kaplicami oraz wieży. Odtworzone zostały wewnątrz sklepienia gwiaździste w nawie głównej i krzyżowe w południowej, zrekonstruowano również sklepienie w prezbiterium, które choć się nie zawaliło w 1905 roku, to jednak było znacznie osłabione. Całkowicie nową konstrukcją jest również kruchta zachodnia z klatką schodową wewnątrz.
Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachował się portal z prezbiterium do zakrystii oraz z zakrystii do przybudówki, kamienne wsporniki w zakrystii o kształcie głów, a także wsporniki w przybudówce zakrystii. Jeden zwornik widoczny jest w północno – wschodnim narożniku nawy północnej (ostrosłupowy, profilowany), zworniki zachowały się też we wschodnim przęśle nawy północnej (z motywem Manus Dei), w kaplicach północnych i w przybudówce zakrystii (Orzeł Piastowski, tarcze herbowe). Z gotyckiego wyposażenia kościoła przetrwały siedziska (stalle) znajdujące się pod chórem, kamienna, ośmioboczna chrzcielnica umieszczona w zachodniej kruchcie, dwa późnogotyckie dzwony oraz dwa obrazy epitafijne malowane na desce w początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Starzewska M., Oleśnica, Warszawa 1963.