Historia
Najstarszą część zamku wzniesiono przed połową XIV wieku, w okresie panowania Kazimierza Wielkiego. Była ona własnością królewską oddaną w zarząd burgrabiemu Mikołajowi z Babic („Nicolaus de Babycz de Camyenecz”), odnotowanemu w dokumencie z 1348 roku. W ostatnim dziesięcioleciu XIV wieku zamek otrzymał podkanclerzy koronny Klemens z Moskorzewa, w podziękowaniu za zasługi w obronie Wilna. Zapewne pragnął on z Kamieńca utworzyć główny ośrodek swego majątku i w tym celu przystąpił do pierwszej rozbudowy. Zamek miał być jednak nie tylko siedzibą rodu, ale również i zabezpieczać granice królestwa od strony południowej. Było to ważne zwłaszcza w obliczu spodziewanej wojny z zakonem krzyżackim i ewentualnej dywersji ze strony węgierskiego sprzymierzeńca zakonu, Zygmunta Luksemburczyka. Klemens z Moskorzewa z pewnością realizował w ten sposób zalecenia króla Władysława Jagiełły, który wiadomo, iż gościł na zamku w 1399 roku, w trakcie objazdu południowego pogranicza ziem polskich. Trzy lata później na prośbę Klemensa biskup przemyski Maciej Janina konsekrował kaplicę zamkową.
W XV wieku potomkowie Klemensa z Moskorzewa, Pilawici, przyjęli nazwisko Kamienieckich, podkreślając tym samym rolę zamku jako głównej siedziby rodu. Pomimo chwilowej, częściowej utraty znaczenia rodu, jeszcze w pierwszej połowie XV stulecia przeprowadzili oni kolejną rozbudowę, powiększającą Kamieniec o podzamcze zachodnie. Po podziale majątkowym w 1448 roku i zgromadzeniu dóbr majątkowych w rękach kasztelana sanockiego Henryka (wnuka Klemensa z Moskorzewa) ród i zamek wszedł ponownie na drogę odzyskiwania znaczenia, majątku i wysokiej pozycji. Do szczególnych godności doszedł zwłaszcza Mikołaj, jeden z sześciu synów Henryka, od 1505 roku pierwszy w Polsce dożywotni hetman wielki koronny, zwycięzca Tatarów w bitwach pod Łopuszną i Wiśniowcem. Wzrost znaczenia i zamożności zaowocował kolejnymi pracami nad rozbudową zamku w drugiej połowie XV wieku i na przełomie XV oraz XVI stulecia.
W 1530 roku zamek średni wraz ze wschodnim podzamczem korczyńskim przeszedł w posiadanie Bonerów, a po ich wymarciu w 1593 roku na rodzinę Firlejów. Natomiast zamek górny i podzamcze zachodnie posiadali kolejno Siemieńscy, od 1599 roku Stadniccy i od 1601 roku Skotniccy. Spowodowało to ukształtowanie dwóch równorzędnych rezydencji, a zarazem skomplikowało życie na zamku i prowokowało waśnie między mieszkańcami, głównie z powodu konieczności użytkowania tych samych fragmentów Kamieńca, zwłaszcza wschodniej bramy i studni na podzamczu zachodnim. W 1613 roku Jan Skotnicki odremontował Kamieniec po zawaleniu narożnika zamku górnego, jednak w zemście za dokuczanie sąsiadów, przebudował dach w taki sposób, że odprowadzał Firlejom na ich dziedziniec wody deszczowe. Stało się to przyczyną długiego sporu Skotnickich i Firlejów, uwiecznionego w Zemście Aleksandra Fredry. Kres ich długoletnim zatargom, położył dopiero ślub zawarty w 1638 roku przez wojewodzica Mikołaja Firleja z kasztelanką Zofią Skotnicką.
Na początku 1657 roku zamek oblegany był przez wojska Jerzego II Rakoczego, sojusznika króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Ówczesny właściciel, Jan Firlej, zdołał obronić Kamieniec, korzystając z pomocy sąsiadów z rodzin Kalińskich, Leoniewskich, Stroińskich i kilku innych. Zniszczenia zostały później odbudowane, lecz zamek w drugiej połowie XVII wieku stracił znaczenie ze względu na rozwój artylerii. W latach 30-tych XVIII wieku Firlejowie nie mieszkali już na stałe w Kamieńcu, przez co budowla zaczęła podupadać, aż ostatecznie porzucona popadła w ruinę. W początkach XIX wieku niestety część murów ze wschodniej partii zamku rozebrano, w celu pozyskania materiału budowlanego do budowy kościoła i klasztoru w Krośnie.
Architektura
Pierwotnie Kamieniec składał się z zamku górnego na planie nieregularnego, bezwieżowego pięcioboku, usytuowanego w najwyższej części wzniesienia zakończonego piaskowcowym ostańcem o wysokości około 15 metrów. Wejście do niego prowadziło przez ostrołukowy, profilowany portal w północno – wschodnim odcinku muru obwodowego, natomiast zabudowania mieszkalne zajmowały przeciwną, zachodnią część dziedzińca. Portal prawdopodobnie dostępny był po zwodzonej kładce, po podniesieniu chowanej do prostokątnej wnęki. Od wschodu, z powodu braku miejsca w górnej części założenia, przylegało gospodarcze podzamcze, w początkach XV wieku przekształcone w murowany zamek średni, którego wieloboczny rzut dostosowany był do formy terenu. Zamek średni zabezpieczony był od strony drogi dojazdowej suchą fosą, przed którą mogły się już wówczas znajdować drewniane zabudowania kolejnego podzamcza.
W trakcie rozbudowy z pierwszej połowy XV wieku powstało murowane podzamcze po stronie zachodniej, tzw. przedzamcze odrzykońskie. Na jego terenie znajdowała się jedyna studnia zamkowa oraz zachodni budynek gospodarczy, chronione kurtynami muru obronnego wkomponowanego między piaskowcowe ostańce i połączonego z wyżej położonym zamkiem górnym. Wjazd prowadził przez bramę w południowym odcinku muru, flankowaną przez smukłą, czworoboczną wieżę o kilku kondygnacjach, dobudowaną w drugiej połowie XV wieku. Niedługo później zmodernizowano także zabudowę na zamku górnym, poprzez budowę trzeciego piętra tamtejszego budynku mieszkalnego, który uzyskał formę zbliżoną do masywnej wieży. Wzorem innych budynków tego typu jego piwnice i przyziemie miały charakter gospodarczy, piętro mieszkalny, a dobudowana najwyższa kondygnacja z wielką salą mieszkalno – reprezentacyjny. Nadbudowa ta przechodziła w galerię obronną, wysuniętą na zewnątrz za pomocą kamiennych wsporników.
Na początku XVI wieku powstało jeszcze jedno murowane przedzamcze, wschodnie, zwane korczyńskim. Składało się ono z obwodu kamiennych murów obronnych i domu umocnionego przyporami wzdłuż całej północnej kurtyny. Drugi budynek mógł się znajdować w narożniku południowo – zachodnim. Wjazd prowadził przez bramę w północnej partii muru wschodniego, który do zabezpieczenia czołowej kurtyny wykorzystywał skalne bloki. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop. Przedzamcze korczyńskie zabezpieczało wjazd na zamek średni, jako iż brama do niego znalazła się wówczas wewnątrz nowego obwodu murów. Dodatkowo na przełomie XV i XVI wieku, po przeciwnej stronie zamku, brama wjazdowa na zachodnie podzamcze odrzykońskie poprzedzona została wysuniętym przed lico muru budynkiem bramnym.
Około 1530 roku w narożniku południowo – wschodnim zamku średniego wzniesiono dwukondygnacyjny pałac z gospodarczym przyziemiem i reprezentacyjną salą na piętrze, oświetlaną prostokątnymi oknami w profilowanych, jeszcze późnogotyckich obramieniach. Ponadto w 1543 roku rozbudowano wjazd o długą, sklepioną szyję ze schodami wyrównującymi poziomy poszczególnych części zamku (średniego i podzamcza korczyńskiego).
Stan obecny
Do dziś zachowały się fragmenty murów zamku górnego i średniego oraz część murów obwodowych obu zamków dolnych. Lepiej zachowana jest część wschodnia, częściowo zrekonstruowana w latach 70-tych i 80-tych XX wieku oraz w XXI wieku (np. późnogotycka kaplica, budynek wartowni przy bramie zamku średniego). Tam też znajduje się małe muzeum, urządzone przez pasjonata zamku i kolekcjonera Andrzeja Kołdera, pośród którego eksponatów są militaria z dawnego arsenału zamkowego i pamiątki po kolejnych właścicielach. Niestety w 1974 roku zawaliła się część wieży zachodniego podzamcza, a ze względu na dalsze zaniedbania pozostała część runęła w 2000 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Gil Z., Zamek Kamieniec w Odrzykoniu – prace badawcze i konserwatorskie [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Zub J., Odrzykoń. Zamek Kamieniec, Tarnobrzeg 2000.