Historia
Gotycki kościół w Odechowie wzniesiony został w bardzo krótkim okresie, w latach 1459-1460, z fundacji kronikarza, duchownego i dyplomaty Jana Długosza, jednej z najwybitniejszych postaci polskiego życia kulturalnego u schyłku średniowiecza. Prebendę w Odechowie Długosz trzymał w latach 1456-1463, fundację przeprowadził więc trzy lata po jej objęciu, na miejscu wcześniejszego drewnianego kościoła z początku XIV wieku. Data początku budowy umieszczona została na cegle elewacji wschodniej, natomiast datę zakończenia prac utrwalono w sakrarium. W okresie nowożytnym kościół unikał większych przekształceń, przeprowadzane były jedynie jego doraźne remonty. Ostatnie większe prace renowacyjne miały miejsce w 1843 i 1972 roku. Niestety w latach 1911-1913 został poddany gruntownej rozbudowie prowadzonej w stylistyce neogotyckiej, co spowodowało częściowe wyburzenie zabytkowej części budowli.
Architektura
Gotycki kościół był orientowany względem stron świata, wzniesiony z czerwonej cegły z dodatkiem wypalanej do czarnego koloru zendrówki, przy wykorzystaniu kamienia do utworzenia detali architektonicznych (obramienia szczytów, ościeża okien, portale). Składał się z prostokątnej nawy i prezbiterium po stronie wschodniej, przy czym prezbiterium posiadało tą samą szerokość co nawa i nie było wyróżnione strukturalnie z bryły budowli od strony zewnętrznej. Ten nietypowy układ przypominający gotycki dom mieszkalny, tylko raz zastosowany w fundacjach długoszowskich, być może związany był z rozpoczętą w tym samym okresie budową domu kanoników w Wiślicy. Cały korpus kościoła mierzył 26,2 metry długości i 10,5 metra szerokości. Dostawiona była do jego północnej ściany prostokątna zakrystia, zlicowana ze ścianą wschodnią korpusu, od południa natomiast umieszczona została kruchta.
Mury kościoła były opięte w narożnikach przyporami: dwoma od zachodu jedną południowo – wschodnią i dwoma przy zakrystii od północy. Wszystkie one usytuowane zostały pod skosem. Pod okapem dachu korpusu znajdował się gzyms profilowany wałkiem. Ponadto elewacje zewnętrzne rozdzielały rzadko rozmieszczone otwory maczulcowe, pozostałe po używanych w czasie budowy rusztowaniach. Co nieczęsto spotykane część cokołową korpusu wieńczył na wysokości około 1 metra ceglany, zdwojony fryz, ułożony z ukośnie ustawionych cegieł. Zakończenia ukośnie ułożonych cegieł wyróżniono jasnym tynkiem, pokrywając nim co drugą z cegieł w taki sposób, że obydwa rzędy utworzyły zygzakowy motyw naprzemiennych białych akcentów. Poziomy fryzu od strony zachodniej i wschodniej różniły się o dwa rzędy cegieł, zaś w miejscu połączenia przesuniętych linii fryzu istniał element rozdzielający w postaci przypory. Jej położenie było zapewne skorelowane z pozycją muru tęczowego, mogła ona bowiem odgrywać rolę wsparcia konstrukcyjnego dla wewnętrznej przegrody. W ten sposób strefa prezbiterialna kościoła byłaby od strony południowej wyróżniona z jednolitego korpusu budowli.
Stromy i wysoki, charakterystyczny dla gotyku dwuspadowy dach, wspólny dla całego korpusu, osadzono na trójkątnych szczytach. Zachodni przy fasadzie ozdobiono pięcioma ostrołucznie zamkniętymi, obramionymi uskokami wnękami, rozmieszczonymi w układzie piramidalnym. Skromna dekoracja szczytu wschodniego była podobna, ale z jedynie trzema wnękami. Obydwa szczyty ujęto wzdłuż krawędzi kamiennymi opaskami. Obydwa szczyty były też wyższe od dolnych części elewacji, a ich kontury zostały lekko załamane w połowie wysokości.
Wejście do nawy wiodło od zachodu przez profilowany powyżej cokołu, ostrołuczny portal, nad którym umieszczono okulus. Kolejny, podobny portal prowadził do środka od południa, a jeszcze jeden od północy do zakrystii. Oświetlenie oprócz zachodniego okulusa zapewniały ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione okna, z których jedno umieszczono we wschodniej ścianie prezbiterium a cztery w południowej elewacji kościoła. Elewacja północna korpusu tradycyjnie pozbawiona była otworów. W rozglifieniach okien nałożony był jasny tynk, we wschodnim oknie umieszczony w specyficzny sposób. Mianowicie w całości pokrywał on glify podłucza oraz pas jego obwodu na licu elewacji. Dodatkowo tynkiem zaznaczono zewnętrzne krawędzie okna, pokrywając nim główki cegieł układające się naprzemiennie w kolejnych warstwach narożnika. Wnętrze kościoła przykrywał w korpusie belkowy stropy oraz kolebka w zakrystii. Prezbiterium oddzielone było od nawy wspomnianą ostrołukową arkadą tęczy.
Stan obecny
Niestety zabytkowy, gotycki kościół wtopiony jest dziś we współczesną budowlę, która częściowo zniszczyła jego ściany północną i południową a także kruchtę. Obecnie średniowieczny zabytek stanowi ramiona transeptu neogotyckiej bazyliki, dlatego widoczne jest tylko zachodnie przęsło z fasadą oraz wschodnia część prezbiterium z zakrystią. Z pierwotnej budowli wykorzystano także dwa kamienne, ostrołukowe portale przenosząc je do nowego przedsionka przy zakrystii oraz do wieży. Z oryginalnego wyposażenia zachowała się XV-wieczna, gotycka chrzcielnica. Sakrarium z datą zakończenia budowy kościoła przeniesione zostało do tzw. Domku Gotyckiego w Puławach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bojęś-Bialasik A., Czechowiecz J., Szyma M., Kościół Zwiastowania NMP w Odechowie i dom dla kanoników w Wiślicy – przykład spójności architektury świeckiej i sakralnej, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 68, 2021.
Rożek M., Kościelne fundacje Jana Długosza, „Analecta Cracoviensia”, 12/1980.