Historia
Miasto Nowy Staw (Nytych, Neuteich) oraz jego parafia ufundowane zostało na miejscu nieco starszej wsi w drugiej ćwierci XIV wieku, za czasów wielkiego mistrza krzyżackiego Wernera von Orseln. Wkrótce po akcie lokacji rozpoczęto budowę murowanego kościoła, zaczynając od murów obwodowych korpusu nawowego i wieży południowej. W końcu XIV wieku powstała wieża północna, środkowa część fasady zachodniej, oraz prezbiterium. Budowa przebiegała etapami, ale bez większych przerw. W 1400 roku kościół musiał być na ukończeniu, gdyż zakupiono wówczas 10 tysięcy dachówek.
W pierwszej połowie XV wieku wzniesiono nową konstrukcję wieży północnej i środkowej części fasady kościoła, być może z powodu zawalenia wcześniejszej wieży. Zbudowana została wówczas także nowa środkowa część fasady wraz ze szczytem. Być może z pracami tymi związana była pożyczka z 1408 roku w wysokości 20 marek, którą wielki mistrz zakonu krzyżackiego użyczył kościołowi.
W 1568 roku kościół spłonął, na skutek czego przepadło całe jego średniowieczne wyposażenie. W latach 1573 – 1574 przeprowadzono odbudowę, w trakcie której między innymi przesklepiono prezbiterium, prawdopodobnie pod nadzorem mistrza murarskiego z Gdańska, Barthela Pipera. Nad pracami czuwał także Kaspar Geschkau, opat z klasztoru w Oliwie i administrator pomezański, dlatego dwukrotnie umieszczono jego herb w odbudowanym prezbiterium.
W latach 1629 – 1635, za rządów brandenburskich, wyremontowano wieżę kościelną, w 1704 roku przebudowano drewnianą górną kondygnację wieży, a w 1736 roku pomalowano całe wnętrze. Ponownie wnętrze pobielono podczas remontu kościoła z 1842 roku, zaś dach remontowano w 1842 i 1845 roku. Kolejne rozległe prace remontowe prowadzono w latach 1862 – 1864 i kontynuowano w 1868 roku. W latach 1914-1915 wyremontowano wieżę północną, w 1915 roku wieża południowa otrzymała nowy, bardziej stromy dach dwuspadowy. W 1945 roku kościół nie odniósł poważniejszych strat.
Architektura
Kościół usytuowano w południowej części miasta, przy południowo – wschodnim narożniku placu rynkowego, a zarazem w zakolu rzeki Świętej która obejmowała Nowy Staw. Wzniesiono go z cegły układanej w wątku gotyckim, z użyciem zendrówki tworzącej gdzieniegdzie ozdobne, romboidalne wzory. Kościół osiągnął imponujące jak na tak niewielką osadę rozmiary (całkowita długość wnętrza 55 metrów, szerokość 24 metry), uformowane do postaci trójnawowej, pięcioprzęsłowej bazyliki (28,7 x 25,9 metrów) z trójprzęsłowym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu (21,6 x 13,4 metrów). Od zachodu do korpusu nawowego przystawiono dwie czworoboczne wieże o różnej wysokości i rozmiarach (południowa 8,7 x 8,7 metra, północna 10,2 x 11,6 metra), flankujące środkowe przęsło fasady, z których północną wysunięto przed mury korpusu a południową z nimi zrównano. Ponadto przy prezbiterium po stronie północnej usytuowano dwuprzęsłową, piętrową zakrystię, natomiast przy nawie północnej na wysokości środkowego przęsła umieszczona została niewielka, czworoboczna kruchta. W efekcie otrzymano zwartą bryłę z prezbiterium i nawą główną tej samej wysokości, z dominantą w postaci czterokondygnacyjnej wieży północnej. Całość nawy i prezbiterium przykryto dwuspadowym dachem, nad nawami bocznymi zastosowano dachy jednospadowe, a na wieżach dach czterospadowe.
W fasadzie zachodniej kościoła umieszczono ostrołukowy portal o pięciouskokowym ościeżu, ponad którym znalazło się wysokie okno flankowane dwoma wąskimi blendami. Główną ozdobą uczyniono sześcioosiowy szczyt nawy głównej, z wielobocznymi lizenami przechodzącymi w sterczyny i trzema rzędami płytkich blend. Kondygnacje wieży północnej wydzielono gzymsami kordonowymi, przy czym najwyższe piętro utworzone zostało w konstrukcji drewnianej. Wieża południowa pozostała nieukończona, jej gzyms wieńczący ostatecznie znalazł się poniżej gzymsu nawy głównej, co urozmaiciło bryłę budowli. W odróżnieniu od północnej jej elewacje udekorowano trzema rzędami ostrołukowych płycin oraz wzorami w przyziemiu utworzonymi zendrówką. Cechą charakterystyczną środkowej i północnej części fasady kościoła stało się jej wyraźne oddzielenie od reszty budynku pionowymi dylatacjami konstrukcyjnymi. Nieregularnie biegnący łącznik konstrukcyjny po zachodniej stronie wskazywałby na wyburzenie lub zawalenie starszej części dwuwieżowej fasady, która pierwotnie zapewne planowana była jako symetryczna. Po rekonstrukcji w XV wieku północną część postanowiono wznieść dużo masywniejszą.
Wieże, nawy boczne i prezbiterium wzmocniono regularnie rozmieszczonymi, zewnętrznymi, uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Co najmniej części z nich ozdobiona była na uskokach sterczynami. Pomiędzy przyporami przepruto także regularnie rozmieszczone, ostrołukowe okna, przy czym najokazalsze, obustronnie rozglifione, z parapetami osadzonymi na gzymsie podokiennym, znalazły się w części prezbiterialnej. Ich ościeża od zewnątrz oprofilowano, oraz pierwotnie wypełniono trójdzielnym laskowaniem. Podział horyzontalny elewacji kościoła zapewniły cokół oraz gzyms podokapowy
Wewnątrz w prezbiterium założono w XVI wieku sklepienie gwiaździste, zbliżone do sklepienia nawy głównej kościoła klasztornego z Oliwy, w przyziemiu zakrystii krzyżowo-żebrowe i kryształowe, a na piętrze gwiaździste czteroramienne. W prezbiterium wyprowadzenia żeber, profilowanych w gotyckiej stylistyce, osadzono na wielkich konsolach z piaskowca, ozdobionych renesansowymi już płaskorzeźbami. Korpus nawowy nakryty został stropem drewnianym, choć sądząc po przyporach sklepienie było planowane lub zostało zniszczone w XVI wieku. Strop korpusu oparto na czterech parach ośmiobocznych, niskich i krępych filarów międzynawowych z profilowanymi narożami i dwóch parach filarów przyściennych. Pomiędzy filarami rozpięto profilowane arkady, nad którymi ściany nawy głównej rozczłonkowano profilowanymi, ostrołucznymi wnękami. Prezbiterium od nawy głównej oddzielono ostrołucznie zamkniętą, sfazowaną arkadą łuku tęczowego.
Stan obecny
Kościół jest dziś największą gotycką budowlą sakralną na terenie Żuław. Zachował pierwotny układ przestrzenny, pomimo zniszczeń z 1568 roku i późniejszych przekształceń. Z powodu pożaru nie zachowało się pierwotne sklepienie prezbiterium, zastąpione gotycko – renesansowym. W okresie nowożytnym między innymi wymieniono gzyms podokapowy i przemurowano koronę murów nawy głównej, przekształcono część okien, założono nowe stropy w korpusie, odnowiono drewniane zwieńczenia wież.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.