Historia
Zamek Nowy Dwór prawdopodobnie powstał w pierwszej połowie XIV wieku z inicjatywy książąt świdnicko – jaworskich. Być może zbudował go książę Bolko II Mały w celu ochrony swych ziem od strony Czech, ewentualnie jego ojciec Bernard świdnicki lub dziad Bolko I Surowy. Po raz pierwszy „Waldemberg di veste” wzmiankowane było w 1364 roku, pośród innych zamków księstwa świdnicko-jaworskiego, choć nie ma pewności, czy informacja ta dotyczyła zamku Nowy Dwór, czy też nieodległego gródka w pobliżu Wałbrzycha (niem. Waldenburg). Pierwsza pewna informacja o zamku zapisana została dopiero w 1394 roku („Haus Waldenburg, das Neuhaus genannt”).
Po śmierci Bolka II w 1368 roku Nowy Dwór należał do wdowy po nim, Agnieszki, przy czym na podstawie umowy sukcesyjnej zwartej już w 1353 roku, stanowił część władztwa królów czeskich. W 1372 roku księżna Agnieszka przekazała Reyntschowi Schaffowi zamek w Zagórzu Śląskim wraz z przynależnościami, w skład których wchodziły dobra wałbrzyskie. W 1382 roku dzierżył je Ulrich Schaff II, posiadający między innymi folwark i młyn w Wałbrzychu. W 1394 roku Gunter Schaff zrezygnował ze swojej części ojcowizny, przez co zamek Nowy Dwór przypadł Hanosowi i Ulrychowi Schaffom. Już jednak w 1402 roku Ulrich Schaff II sprzedał zamek Ulrichowi Schaffowi III oraz Ulrichowi i Hansowi Schaffom. Prawdopodobnie w ich czasach Nowy Dwór został rozbudowany o nowy dom mieszkalny na górnym dziedzińcu. W 1426 roku zamek kupił Johan Liebenthal, a jego synowie w 1434 roku sprzedali go Hermanowi Zettritzowi, późniejszemu właścicielowi dóbr książańskich. W rękach tego rodu zamek pozostał na dłużej, z przerwą jedynie od około 1450-1453 do 1462 roku, kiedy to był w posiadaniu rodziny Zedlitzów.
Podczas walk sukcesyjnych króla Władysława Jagiellończyka z królem węgierskim Maciejem Korwinem Nowy Dwór stanowił ważny punkt obrony. Wiadomo, iż w latach 70-tych XV zamek zająć miały wojska Macieja Korwina, a następnie broń do niego dostarczyły miasta Świdnica, Strzegom i Jawor. Pomimo tego w 1478 roku zamek miał ulec zniszczeniu. Po zawarciu pokoju w 1490 roku zamek przeszedł na własność Fabiana Czirnhausa (von Tschirnhaus), lecz po niedługim czasie ponownie stał się własnością Czetryców (von Zettritz). Dokonali oni gruntownej przebudowy zamku w stylu renesansowym w drugiej połowie XVI wieku. Po spowodowanym uderzeniem pioruna pożarze z 1581 roku, zamek nie został już odbudowany, choć doraźnie fortyfikowano go jeszcze podczas wojny trzydziestoletniej.
Architektura
Zamek wzniesiony został na szczycie samotnie uformowanego przez naturę wzniesienia, od południa i wschodu sąsiadującego z dość wąskimi dolinami, a od północy i zachodu górującego nad szeroką doliną z osadą Podgórze. Plan zamku dostosowano do formy terenu, był więc on nieregularny i bardzo wydłużony. Zajmował całą powierzchnię grzbietu o stromych stokach i długości około 140 metrów, przy czym jego najwyższy, południowo – wschodni skraj zajęły najstarsze obwarowania, odcięte od reszty terenu wykutym w skale przekopem.
Zamek górny miał formę wydłużonego, lekko załamanego prostokąta, wyznaczonego przez mur obronny grubości 1,3 metra i oddzielonego od północnego – zachodu wspomnianym powyżej przekopem, przed którym znajdowała się główna brama. Dodatkowym zabezpieczeniem wjazdu na teren zamku był wąski parcham, w planie o formie zbliżonej do litery U, którego część stanowiła szyję bramną. W środkowej części suchej fosy wykuty został czworoboczny zbiornik na wodę deszczową. Zabudowa wewnętrzna zamku górnego składała się z prostokątnego domu o wymiarach 4,9 x 9,7 metra, usytuowanego w narożniku północnym oraz lekko wysuniętej wieży w narożniku południowym, być może podobnej do zbudowanej w Zagórzu Śląskim. Do narożnika wschodniego dochodziła dłuższa budowla, tak zwany „dom pański”, podzielony w przyziemiu na trzy pomieszczenia. W części zachodniej dziedzińca znajdowała się budowla ze sklepioną piwnicą i prowadzącymi do niej, wykutymi w skale schodami.
Dziedziniec zamku dolnego, czy też podzamcza, założony został na planie wydłużonego trapezu z szerszą podstawą na wysokości suchej fosy. Jego jedynym murowanym elementem zabudowy mógł być obwód obronny. W narożniku zachodnim umieszczono bramę z ostrołucznym przejazdem, a w murze obwodowym osadzono dwie basteje: półokrągłą na północy i trójkątną na południu.
Stan obecny
Zachowane do współczesnych czasów pozostałości zamku składają się w części dolnej z portalu zewnętrznej bramy oraz muru obronnego z dwoma bastejami, przypuszczalnie powstałymi w XVI wieku. Na zamku górnym widoczne są jedynie dolne partie murów budynków mieszkalnych, a także relikty murów obronnych otaczających dziedziniec. Dwa wieloboczne bastiony (jeden usytuowany przy bramie prowadzącej na zamek dolny, drugi niezwiązany z obwodem obronnym) pochodzą z czasów wojny trzydziestoletniej z pierwszej połowy XVII wieku. Wstęp na teren zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Rozpędowski J., Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim i zamki Nowy Dwór, Radosno, Rogowiec, Wrocław 1960.