Historia
Pierwszy kościół przypuszczalnie zbudowany został w Nowogardzie, gdy był on jeszcze grodem należącym do biskupów kamieńskich, wzmiankowanym w 1268 roku. W 1274 roku biskup Herman osadził w grodzie swego siostrzeńca, grafa Brauschweig, Ottona von Eberstein. Spowodowało to szybki napływ niemieckich osadników, a następnie otrzymanie przez Nowogard (niem. Naugard) w 1309 roku lubeckiego prawa miejskiego. Wraz z nowym układem przestrzennym w mieście zaczęto budować nowy kościół farny, wzmiankowany w źródłach pisanych w 1325 i 1334 roku.
Prace budowlane z pierwszej połowy XIV wieku rozpoczęto od prezbiterium. Następnie około połowy XIV stulecia przystąpiono do budowy zakrystii i korpusu nawowego, przy czym w trakcie prac, po wzniesieniu murów nawy północnej i części filarów międzynawowych, miała miejsce zmiana pierwotnych planów budowlanych, polegająca na rezygnacji z układu halowego na rzecz pseudobazyliki (nawę główną podwyższono ponad nawy boczne). Wraz z korpusem wznoszono wieżę, a obie te części ukończono na początku XV wieku. Ponadto w 1451 roku od strony północnej dobudowano kaplicę Ebersteinów, ówczesnych właścicieli Nowogardu.
Od 1534 roku kościół należał do społeczności protestanckiej, co zapewne zapoczątkowało proces wymiany średniowiecznego wyposażenia i zmiany wystroju kościoła w związku z odmiennymi wymaganiami nowego kultu. Wpływ na zmiany musiały mieć także pożary spowodowane uderzeniami piorunów w 1559 i 1595 roku. Budowla była jednak szybko naprawiana dzięki dobrej sytuacji gospodarczej miasta na przełomie XVI i XVII wieku i nie szczędzeniu środków na renowacje przez Ludwika von Ebersteina. Pogorszenie sytuacji przyniosła dopiero wojna trzydziestoletnia, w trakcie której kościół został splądrowany, a następnie spłonął w 1638 i 1640 roku.
Gruntowny remont kościoła podjęto w 1686 roku, ale już w 1699 i następnie w 1761 roku miasto spustoszyły pożary, prawdopodobnie najdotkliwiej uszkadzające wieżę kościoła. W latach 1832 – 1833 wyremontowano wnętrze, naprawiono dach i przekształcono kaplicę św. Trójcy w magazyn. Kolejny remont miał miejsce w 1883 roku, zaś w 1918 roku rozebrano zniszczone górne partie wieży, zastąpione następnie prostszymi formami. W latach 1928 – 1931 założono nowe sklepienia nad prezbiterium oraz nawami bocznymi. W czasie II wojny światowej zabytek nie poniósł strat, ale w 2005 roku podczas pożaru spłonęły fragmenty świątyni, wieża oraz część wyposażenia.
Architektura
Gotycki kościół wzniesiono z cegły w wiązaniu wendyjskim (prezbiterium) oraz mieszanym, wendyjskim i gotyckim (korpus nawowy). Wykorzystano także kamienie narzutowe do utworzenia cokołu i dolnych partii wieży, łączone podobnie jak cegły zaprawą wapienną. Budynek usytuowano w północnej części miasta lokacyjnego, w obrębie miejskich murów obronnych, na działce przylegającej do północnego bloku przyrynkowej zabudowy. Został on zorientowany względem stron świata, a więc jego prezbiterium skierowano ku stronie wschodniej.
Kościół ostatecznie uzyskał formę budowli składającej się z pseudobazylikowego, trójnawowego i trójprzęsłowego korpusu na planie kwadratu, trójbocznie zamkniętego na wschodzie prezbiterium sąsiadującego z aneksami od południa i północy (kaplica Ebersteinów), a także z masywnej wieży na planie prostokąta po stronie zachodniej, nieco szerszej od nawy głównej. Aneks południowy powstał w dwóch fazach: wpierw część wschodnia, zakrystia, z ukośną ścianą wschodnią, a następnie część zachodnia, gdzie umieszczono kaplicę.
Na zewnątrz kościół opięty został uskokowymi przyporami, między którymi osadzono ostrołukowe okna, w prezbiterium czterodzielne, zaś w korpusie dwudzielne. Podział horyzontalny elewacji zapewniał cokół oraz gzyms podokapowy. Elewacje wieży rozczłonkowane zostały ostrołucznie zamkniętymi blendami, wewnątrz dzielonymi na zdwojone lancety i płyciny okrągłe. W przyziemiu wieży od zachodu umieszczono ostrołukowy portal, a kolejne wejścia wiodły do naw bocznych. Wieża przypuszczalnie zwieńczona była smukłą iglicą typową dla dojrzałego gotyku. Korpus nawowy i prezbiterium nakryto osobnymi dachami dwuspadowymi (o wielu połaciach nad wschodnim zamknięciem), natomiast przybudówki przy prezbiterium dachami jednospadowymi.
Wewnątrz korpusu przęsła nawy głównej utworzono na planie prostokątów poprzecznych w stosunku do osi kościoła, natomiast w nawach bocznych na rzucie prostokątów równoległych dłuższymi bokami do osi. Podział na nawy oraz podporę sklepień zapewniły dwie pary ośmiobocznych, gładkich filarów i dwie pary filarów przyściennych. Filary wyposażono w proste cokoły i wąską strefę kapitelową podtrzymującą szerokie, ostrołuczne arkady. Arkadą oddzielono też nawę główną od prezbiterium. Zakrystia i kaplica południowa pierwotnie nie miały ze sobą wewnątrz połączenia. Zakrystia dostępna była z prezbiterium, natomiast kaplicę połączono z nawą boczną. Obie te części przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe.
Stan obecny
Kościół w większości zachował układ przestrzenny z XIV – XV wieku, ale wielokrotne zniszczenia spowodowane pożarami i późniejsze nowożytne remonty sprawiły, iż utracił wiele z pierwotnych detali architektonicznych, a nawet jego bryła nie odpowiada całkowicie oryginalnemu wyglądowi za sprawą przekształcenia najwyższych kondygnacji wieży. Zewnętrzne elewacje prezbiterium i korpusu nawowego w średniowieczu posiadały bogatsze formy od obecnych, a okna zapewne miały bardziej wyszukane podziały. Nie zachował się gotycki portal zachodni, wymieniony w XIX stuleciu. Wewnątrz, sklepienia naw bocznych i prezbiterium są efektem prac z pierwszej połowy XX wieku. Nie zachowało się również nic ze średniowiecznego wyposażenia świątyni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół katolicki farny p.w. Najświętszej Marii Panny, L.Kozłowska, nr 4527, Nowogard 1997.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Naugard, Stettin 1910.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.