Historia
Nowe nad Wisłą odnotowane zostało w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1266 roku, w czasie wojny, którą książę Mestwin II toczył o władzę, wkrótce po śmierci swego ojca Świętopełka Wielkiego. Jako miasto Nowe pierwszy raz pojawiło się w dokumencie z 1301 roku. W 1308 roku wraz z całym Pomorzem Gdańskim zostało zajęte przez zakon krzyżacki. Budowę zamku Neuenburg w Nowem rozpoczęli Krzyżacy w 1350 roku, a prace trwały do około 1404 roku. Rezydował w nim zakonny urzędnik podległy wójtowi w Tczewie. Wraz z budową zamku prowadzono prace fortyfikacyjne miasta, którego miejskie mury obronne wzniesiono około 1336 – 1375.
W 1410 roku, po bitwie pod Grunwaldem, zamek i miasto nie zostały zajęte, ominęli je również husyci w czasie wyprawy zbrojnej z 1433 roku. W czasie wojny trzynastoletniej, w 1458 roku, najemnicy zakonu pod wodzą Pritza von Rabenecka i Jörga von Schliewena zdołali zająć Nowe, które od tego czasu brało czynny udział w obronie Zakonu i wraz z garnizonem Gniewu przeprowadzało wyprawy na Świecie i okolice. Ostatecznie musiało się poddać około rok później, gdy wszystkie krzyżackie środki wyczerpały się, a garnizon Gniewu skapitulował. Od 1465 roku Nowe było siedzibą starostów królów polskich, przejęcie zamku najpewniej nie spowodowało jednak większych jego przekształceń. Zamek zdewastowany został dopiero w XVII wieku w czasie wojen ze Szwecją.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku, Nowe znalazło się pod zaborem pruskim, a zamek w końcu XVIII wieku w znacznym stopniu został rozebrany przez władze. Zachowany główny budynek przekształcono w zbór ewangelicki, przez co został gruntownie przebudowany w latach 1787 – 1789. Między innymi wyburzono wówczas wszystkie ściany działowe, sklepienia i stropy, a w murach przepruto duże otwory okienne. W późniejszym okresie budynek był magazynem i remizą, w 1905 roku groziła mu nawet rozbiórka.
Architektura
Nowe leżało na wysokiej skarpie Wisły, której strome zbocze chroniło przed zbliżaniem się nieprzyjaciela ze wschodu. Również od strony północnej miasto zabezpieczone było szerokim i głębokim parowem, a od strony południowo – zachodniej i przy narożniku północno – zachodnim przekopem o szerokości około 30 metrów, który mógł być zasilany wodą. Zamek usytuowany był w północno – wschodnim narożu miasta i połączony z fortyfikacjami miejskimi, przy czym główny dom zamkowy umieszczony był w ich linii. Od wschodu zabezpieczało go szerokie koryto Wisły oraz wpadającej do niej od południa rzeki Mątawy. Nie wiadomo czy od zabudowy miejskiej oddziałał go przekop, czy tylko proste kurtyny muru.
Główny dom zamkowy był ceglaną, trójkondygnacyjną budowlą o wymiarach 12,3 x 39 metrów i wysokości 9 metrów. W przesklepionym przyziemiu znajdowały się trzy pomieszczenia gospodarcze, rozmieszczone w układzie jednotraktowym. Na piętrze zlokalizowano pomieszczenie mieszkalne prokuratora, refektarz i izbę gościnną. Komnaty te zostały przykryte drewnianymi stropami, przy czym refektarz, służący jako główna sala reprezentacyjna, w 1404 roku ozdobiono malowidłami. Nad nimi leżała jednoprzestrzenna kondygnacja spichrzowa, zaopatrzona w obiegający ganek obronny, zaopatrzony w rząd podokapowych strzelnic. Elewacja od strony dziedzińca zaopatrzona była w drewniane ganki służące komunikacji pionowej i między izbami.
Do głównego domu przylegało od północy pod kątem prostym niższe skrzydło, zapewne gospodarcze. Od zachodu rozciągał się nieduży dziedziniec, otoczony murem z bramą prowadzącą do miasta. Obwarowania miejskie składały się z muru zwieńczonego krenelażem i rozmieszonymi w różnych odległościach basztami wykuszowymi (łupinowymi), pominiętymi jedynie od najbezpieczniejszej strony wschodniej. Baszty wysunięte były w przedpole przed sąsiednie kurtyny, od których były wyższe najwyżej o jedną kondygnację lub z nimi równe. Od strony miasta baszty początkowo pozostawały otwarte, co obniżało koszty budowy, przyspieszało prace i uniemożliwiało napastnikom zabarykadowanie się po ewentualnym przedarciu się.
Do miasta wiodły cztery bramy: Grudziądzka na południu, Gdańska na zachodzie, Rybacka na wschodzie i Wodna na północy. Bramy wzniesione na wschodzie i północy mogły być tylko pomocniczymi furtami, ponieważ prowadziły na strome zbocza, ale dwie główne bramy, Gdańska i Grudziądzka, były połączone z głównymi arteriami komunikacyjnymi. Obie zaprojektowano jako wieże z przejazdami w przyziemiu, zamykanymi broną i mostem zwodzonym nad przekopem.
Stan obecny
Jedynym zachowanym do dnia dzisiejszego elementem zamku jest przebudowany jego dawny główny dom. Znajduje się w nim obecnie siedziba Centrum Kultury „Zamek”. Miejskie mury obronne przetrwały jedynie na długości około kilkudziesięciu metrów, w obniżonym w stosunku do pierwotnego wyglądu stanie. Widoczne są głównie w pobliżu kościoła farnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K.Jasiński, t. 2, Warszawa 1980.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.