Historia
Nowe Miasto we wczesnym średniowieczu było grodem, leżącym w miejscu, gdzie stara droga łącząca Poznań z Wrocławiem przecinała Wartę. Osada wcześnie uzyskała prawa miejskie, gdyż już w dokumencie Przemysła II z 1283 roku wymieniono ją jako „Civitas nova”, musiał więc już wówczas funkcjonować w Nowym Mieście kościół, będący siedzibą parafii erygowanej w latach 1267-1282. Założycielem miasta był Mikołaj z Dębna herbu Doliwa, którego współrodowcy szybko przenieśli swą siedzibę z pobliskiego Dębna do Nowego Miasta i założyli swą rezydencję, pierwotnie drewnianą, później murowaną, wzniesioną na ziemnym kopcu, prawdopodobnie o formie wieży mieszkalnej.
Pierwotny kościół parafialny, zapewne jeszcze konstrukcji drewnianej, wzmiankowany był po raz pierwszy w 1393 roku, kiedy to wymieniono w dokumentach jego plebana. Późniejszy, gotycki kościół mógł zostać wybudowany w drugiej połowie XV wieku lub co bardziej prawdopodobne na przełomie XV i XVI wieku oraz w pierwszej ćwierci tegoż ostatniego. Ze źródeł pisanych wiadomo jedynie, iż altarie w nowomiejskiej świątyni fundowane były przez cały wiek XV, odnosić się zatem mogły zarówno do wcześniejszej drewnianej, jak i gotyckiej, murowanej budowli, jednak około połowy XV wieku Nowe Miasto znalazło się w rękach rodziny Wezenborgów oraz spowinowaconego z nimi Janusza Suchorzewskiego, co pod koniec stulecia doprowadziło do licznego grona spadkobierców, a kłopotliwa sytuacja majątkowa nie sprzyjałaby wówczas pracom budowlanym i ich finansowaniu. Dopiero od około 1500 roku miasto w jednych rękach zaczął skupiać ród Rozdrażewskich. Ostatecznie zakończyli oni ten proces w atmosferze morderstwa w 1529 roku i to prawdopodobnie właśnie ich staraniem zaczęto budowę nowego kościoła. Wiadomo, iż w 1538 roku założone zostało w nim sklepienie, co odnotowano umieszczając wielki napis we wnętrzu świątyni. Prace budowlane najpewniej zakończono w pierwszej połowie XVI wieku. Dotychczas uważano, iż ich ostatnim etapem budowy było dostawienie od północy zakrystii, jednak sąsiednia przypora i półszczyty aneksu wskazują, iż powstała ona dużo wcześniej i przez pewien czas funkcjonowała wraz z drewnianym kościołem, a następnie przyłączona została do nowej gotyckiej bryły.
Kościół nowomiejski był wielokrotnie odnawiany. W 1593 roku empora nad zakrystią została przebudowana na renesansową kaplicę św. Anny, w 1614 roku od południa dodano kaplicę św. Antoniego, a w kolejnych latach XVIII wieku wzniesiono nowy, barokowy szczyt na fasadzie zachodniej, po zawaleniu szczytu gotyckiego w 1716 roku. Późniejsze remonty miały miejsce w 1853, 1904 i 1938. W 1959 roku podczas przygotowań do regotyzacji świątyni odkryto na jej sklepieniu późnorenesansową polichromię, którą w całości odsłonięto i w dużej partii zrekonstruowano. Kolejne prace zabezpieczające wykonano w latach 1983 oraz 2001-2003.
Architektura
Kościół zbudowany został w północno – zachodnim, narożnikowym bloku przyrynkowym dawnego miasta. Wzniesiono go z cegły w wątku polskim z obfitym użyciem zendrówki tworzącej w fasadzie motywy rombowe, jako trójnawową, pięcioprzęsłową budowlę halową bez wyodrębnionego prezbiterium, zamkniętą od wschodu wielobocznie. Korpus kościoła założono na planie lekko zwężającego się ku wschodowi prostokąta (jego szerokość zmniejsza się z 13,2 metra przy fasadzie zachodniej do 11,6 metra przy nasadzie wschodniego wieloboku, co najpewniej było zamierzonym efektem wprowadzenia gry przestrzennej). Całość wzorowana była na gotyckiej farze w Bninie, która to zaś związana była z kolegiatą NMP w Poznaniu.
Ściany kościoła ujęto uskokowymi przyporami i okrągłymi blendami, zwieńczono tynkowaną opaską, a w południowo – zachodnim narożniku fasady umiejscowiona została wieżyczka ze schodami. Przy nawie północnej znalazła się dwuprzęsłowa i dwukondygnacyjna zakrystia z emporą dla właściciela miasta na górze, otwarta dwiema arkadami do wnętrza kościoła. Nie została ona przewiązana z murami korpusu kościoła, pewne jest więc, iż powstała w trakcie osobnej kampanii budowlanej. W najbardziej ozdobny sposób potraktowano jej półszczyty (które pierwotnie, przed dostawieniem murowanego korpusu były wysokimi, kilkukondygnacyjnymi, okazałymi pełnymi szczytami). Artykułowano je umieszczonymi w dwóch rzędach blendami zamkniętymi łukiem w ośli grzbiet i wypełnionymi motywem kratownicy okiennej.
Kościół oświetliły wysokie i dość szerokie, ostrołukowo zamknięte okna, przy czym okno zachodnie, umieszczone na osi fasady, otrzymało dwukrotnie większą szerokość od pozostałych. Nad nim pierwotnie znajdował się gotycki szczyt, zaś po jego bokach, w partiach elewacji oddzielonych przyporami, umieszczono dodatkowo okulusy: od północy pojedynczy, a od południa potrójny. Wszystkie wejścia prowadzące bezpośrednio do wnętrza zamknięte zostały nieco wyoblonymi ostrołukami i ozdobione uskokami, których ościeża oprofilowano wałkami. Portale od południa i zachodu otrzymały dwa uskokowe ościeża, północny natomiast trzy. Portal północny, oprócz liczby wałków, wyróżnił się także zasięgiem profilowania ościeży, schodzącym tylko do około połowy jego wysokości.
Wnętrze kościoła przekryte zostało sklepieniami gwiaździstymi o bogatym rysunku, w nawie głównej ośmioramiennymi, a w nawach bocznych czteroramiennymi z motywami rombowymi. Skrajne, nieregularne przęsła naw bocznych nakryto sklepieniami opartymi na motywie trójpromienia z dodatkowo wplecionymi czterema żebrami. Podparcie systemu sklepiennego kościoła utworzono z niełączących się w arkady, gładkich, ośmiobocznych filarów, zwieńczonych ośmiobocznymi płytami (płaskimi kapitelami) z ćwierćwałkiem od dołu, stanowiącymi podstawę dla wyrastających z nich żeber. Wewnętrzne elewacje świątyni nie zostały rozczłonkowane, przeprute je jedynie wysmukłymi, zamkniętymi ostrołukowo oknami. Podobnie jak w wielkopolskim Bninie i Dolsku, żebra sklepień naw bocznych wsparto na elewacjach bez pośrednictwa wsporników.
Empora nad zakrystią umiejscowiona był w pobliżu przestrzeni ołtarzowej kościoła oraz dostępna schodami bezpośrednio z nawy, dzięki czemu umożliwiała panom miasta bardziej prywatne uczestnictwo w nabożeństwach, a przez wyniesienie jej ponad poziom dostępny dla pozostałych wiernych, wyraźnie informowała o statusie społecznym używających jej właścicieli.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół jest jednym z cenniejszych wielkopolskich gotyckich zabytków, o formie niedużego kościoła parafialnego w typie hali obejściowej, funkcjonującego w prywatnym mieście, obecnie zdegradowanym do roli wsi. Dodatki nowożytne budowli ograniczają się przede wszystkim do kruchty i kaplicy południowej, renesansowej kaplicy nad zakrystią, barokowego szczytu zachodniego, gzymsu nad opaską tynkową i przekształconych okien. Wnętrze kościoła zdobi rekonstruowana późnorenesansowa polichromia z końca XVI wieku, a w przejściu z kościoła do zakrystii zachowały się gotyckie, obite blachą drzwi. Warto zwrócić uwagę na liczne w kościele nieregularności w przypadku sklepień i murów zewnętrznych (szczególnie w rozłożeniu przypór), które częściowo wynikały z niedbałości budowniczych a niekiedy ze skomplikowanej historii budowlanej kościoła, czy późniejszych przekształceń.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamski J., Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski, Kraków 2010.
Andrzejczak D., Miedziak W., Dzieje kościoła pw. św. Trójcy oraz dworu w Nowym Mieście nad Wartą, Nowe Miasto nad Wartą 2020.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.