Historia
Kościół w Nowym Mieście Lubawskim (Neumark) zaczęto budować wraz z założeniem miasta i erygowaniem parafii około 1325 roku (według kronikarza Piotr z Dusburga). Wznoszony był przez Zakon Krzyżacki, który posiadał prawo patronatu i finansował budowę. W 1330 roku ukończono budowę prezbiterium, a do połowy XIV wieku wzniesiono korpus nawowy, zakrystię i dolną część wieży. W drugiej połowie XIV wieku podwyższono nawę główną wprowadzając układ bazylikowy, pracowano też dalej nad wieżą. Po 1400 roku, przed rozpoczęciem wojen zakonu z Polską, przedłużono prezbiterium o trójbocznie zamknięte, oskarpowane przęsło. W trzeciej ćwierci XIV wieku nawa główna została nakryta czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym, a także po raz ostatni podwyższono wieżę. W XVI wieku miała miejsce budowa aneksu przy zakrystii, zaś w 1651 roku dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich w narożu między nawą południową a prezbiterium. Prace modernizacyjne przy kościele, związane głównie ze zmianą jego wystroju, prowadzono w okresie baroku, natomiast w drugiej połowie XIX wieku miały miejsce pierwsze poważniejsze prace remontowe.
Architektura
Kościół w okresie późnego średniowiecza otrzymał ostatecznie formę trójnawowej bazyliki z wydłużonym prezbiterium po stronie wschodniej i z czworoboczną wieżą po stronie zachodniej, flankowaną od północy i południa przez nawy boczne. Wysokość nawy głównej wyniosła 17,7 metrów, a naw bocznych 7,7 metra. Kościół osiągnął wewnątrz 53,6 metrów długości i 18,8 metrów szerokości, przy czym z zewnątrz korpus nawowy 34,4 x 21,3 metrów, prezbiterium 22,4 x 11,5 metrów, natomiast wieża 10,5 x 10,1 metra przy około 40 metrach wysokości. Prezbiterium pierwotnie zamknięte było po stronie wschodniej prostą ścianą, lecz na początku XV wieku przedłużono je o jedno przęsło o trójbocznym zamknięciu. Po jego północnej stronie zbudowana została prostokątna zakrystia. Jako, że kościół był budowany w wielu etapach, ostatecznie zaczął się charakteryzować nieco niespójnym wyglądem, a ponadto stromymi i rozciągniętymi proporcjami.
Układ kościoła wskazywał na wyraźne związki z kościołem św. Jakuba w Toruniu. Obie budowle otrzymały zbliżone rozmiary, obie założono na planie wydłużonych prostokątów, z widocznym identycznym schematem podziału na przęsła (zbliżone do kwadratu w nawie głównej i prostokątne w nawach bocznych) oraz podobną kompozycją części zachodniej z masywną wieżą umieszczoną przed zachodnim przęsłem nawy głównej. Zbieżności te pozwalałyby sugerować, iż bazylikę św. Tomasza projektował ten sam warsztat budowlany, który prowadził prace w Toruniu. Samą realizację budowy powierzono natomiast zapewne innemu, lokalnemu warsztatowi, czego dowodziłyby ośmioboczne filary oraz zupełnie nie związane z nimi obustronne oprofilowanie podłuczy arkad (podobne do kościoła św Katarzyny w Brodnicy i św. Mikołaja w Grudziądzu).
Prezbiterium i korpus nawowy kościoła opięto przyporami, w narożach usytuowanymi pod skosem, ale nie ukończono łęków oporowych, dla których pozostawiono strzępia na ścianach clerestorium. Dodatkowo mury wzmacniać mogła wieloboczna wieżyczka schodowa po północnej stronie wieży głównej, usytuowana przy fasadzie. Nawę główną przykryto dwuspadowym dachem, opartym od wschodu na czteroosiowym szczycie zdobionym ostrołucznymi blendami i sterczynami. Prezbiterium zwieńczono również dachem dwuspadowym, ale nad wielobocznym zamknięciem wielopołaciowym, bez szczytu. Funkcje dekoracyjne przejęła tam gotycka attyka złożona ze sterczyn pomiędzy którymi rozpięto ściany z ostrołucznymi, tynkowanymi płycinami, zwieńczone małymi szczycikami. Pod attyką mury przepruto wysokimi, ostrołucznymi oknami wschodniego zamknięcia, które oparto od wewnątrz i na zewnątrz na gzymsie i dość nietypowo utworzono wyższe od okien bocznych prezbiterium. W korpusie okna naw bocznych i nawy głównej przebito krótsze, lecz również zamknięte ostrołucznie, obustronnie rozglifione. Wieżę oprócz niewielkich otworów dolnych i środkowych kondygnacji, wyróżniały dwudzielne przeźrocza na przedostatnim piętrze, składające się z lancetowatych otworów osadzonych w ostrołucznych wnękach. Zarówno nad jak i pod nimi elewacje wieży ozdobiły różnego typu blendy (ostrołuczne, czworoboczne z krzyżami, z podwójnymi zamknięciami) oraz gzymsy kordonowe i tynkowane fryzy.
Wejście do kościoła wiodło przez przyziemie wieży od strony zachodniej, oraz przez dwa mniejsze portale w nawie południowej i w prezbiterium, później poprzedzone przedsionkami. Czwarte wejście znajdowało się pierwotnie naprzeciwko portalu południowego, po stronie północnej, w drugim przęśle od zachodu. Najbogatszą konstrukcję miał portal zachodni, który zamknięty został wysokim ostrołukiem i ozdobiony bogatym profilowaniem. Tuż nad nim na osi umieszczona została wysoka płycina.
W środku korpusu podział na nawy zapewniły dwa rzędy masywnych i niskich, wielobocznych, niezbyt regularnych filarów oraz filarów przyściennych, ponad którymi bez pośrednictwa kapiteli rozpostarto ostrołuczne, bogato profilowane arkady. Nad nimi okna osadzono w płytkich, wysokich, ostrołucznie zamkniętych wnękach. Sklepienie gwiaździste nawy głównej opuszczono na nadwieszane służki, zaś sklepienia krzyżowe (trójpodporowe w jednym przęśle) naw bocznych na konsole i na gzymsy impostów filarów. W okresie gotyku podsklepione było również prezbiterium i zakrystia. Ta ostatnia w grubości muru posiadała klatkę schodową prowadzącą na piętro gdzie prawdopodobnie mieściła się empora. Prezbiterium od nawy głównej oddzielała sfazowana arkada tęczy, zaś druga kondygnacja wieży pierwotnie otwierała się do nawy głównej wysoką ostrołukową arkadą i była niegdyś oświetlana od zachodu przez wysokie okno.
Stan obecny
Kościół jest jedną z najciekawszych i najlepiej zachowanych far miejskich w regionie, której układ przestrzenny pozostał oryginalny, za wyjątkiem dostawionej nowożytnej kaplicy między nawą południową a prezbiterium. Większość okien korpusu nawowego została przekształcona i powiększona, za wyjątkiem okien w szczytach oraz okna zachodniego nawy bocznej od strony północnej. Oryginalną formę posiadają również okna prezbiterium. We wnętrzu nie zachowało się sklepienie prezbiterium, widoczne są natomiast sklepienia korpusu nawowego wraz z systemem ich podtrzymywania. Większość malowideł ściennych pochodzi z okresu baroku. Ze średniowiecznych na uwagę zasługują malowidła na ścianach prezbiterium, w nawie głównej i pod chórem muzycznym. Budowla obecnie nadal pełni funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Löbau, red. J.Heise, Danzig 1895.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.