Historia
Budowę kościoła rozpoczęto około połowy XIV wieku, przypuszczalnie na miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni. Wpierw wzniesiono prezbiterium z zakrystią i przedsionkiem, a korpus nawowy z wieżą został dobudowany w końcu XIV stulecia. Korpus pod względem staranności wykonania wskazywałby, że został ukończony w pospiechu lub przy mniejszych środkach, albo przez warsztat budowlany o mniejszych umiejętnościach. Średniowieczny proces budowlany zakończyło założenie sklepień na przełomie XIV i XV wieku oraz wzniesienie szczytów, przy czym szczyt wschodni przebudowany został w drugiej połowie XV wieku.
W latach 1557 – 1581 budowla była krótko użytkowana przez reformatów, którzy w tym czasie najprawdopodobniej zamalowali średniowieczne polichromie. Poza tym okres renesansu nie przyczynił się do większych zniekształceń średniowiecznej budowli, która była jedynie poddawana doraźnym, miejscowym remontom. W kolejnych wiekach kościół był kilkukrotnie przebudowywany i remontowany, między innymi w pierwszej połowie XVIII i w drugiej połowie XIX wieku. Po raz ostatni poddany został gruntownemu remontowi i przebudowie w latach 1910 – 1912.
Architektura
Orientowany względem stron świata, kościół usytuowano w północno – zachodniej części miasta, w sąsiedztwie miejskich murów obronnych. Wzniesiono go na kamiennym fundamencie, wyżej zaś z cegły. Otrzymał formę halową, z trójnawowym korpusem wzniesionym na planie nieregularnego czworoboku zbliżonego do kwadratu, pierwotnie trójprzęsłowym. Czteroprzęsłowe, szerokie prezbiterium na wschodzie zamknięto prostą ścianą, a w południowo – zachodnim narożu korpusu stanęła czworoboczna wieża, wtopiona w korpus na miejscu pierwszego przęsła nawy bocznej. Dodatkowo po stronie północnej, na styku prezbiterium i korpusu umieszczono dwuprzęsłową zakrystię. Bryłę kościoła uzupełniła otwarta kruchta po południowej stronie prezbiterium, przy nawie bocznej, wzniesiona w pierwszym etapie budowy wraz z prezbiterium i zakrystią, w czasie gdy ta część kościoła pełniła funkcje sakralne i była dostępna dla mieszczan, przed ukończeniem korpusu nawowego z wieżą. Całość średniowiecznego kościoła osiągnęła około 33 metry długości wnętrza, przy szerokości 17,7 metrów w korpusie i 9,5 metra w prezbiterium. Poszczególne części nakryte zostały dachami siodłowymi (korpus, prezbiterium), jednospadowym (zakrystia) i czterospadowym (wieża).
Elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały uskokowymi przyporami, których ułożenie wynikało z etapowości budowy, kłopotów z dostawieniem korpusu do starszego prezbiterium lub zmian planów. O ile wszystkie przypory prezbiterium rozmieszczone zostały równolegle i prostopadle do osi wzdłużnej, w dość regularnych odstępach, to w korpusie dwie narożne przypory usytuowano pod skosem, jedną narożną (północno – wschodnią) umieszczono prostopadle do osi, podobnie pod kątem prostym dostawiono przyporę przy fasadzie i nawie południowej, a wszystkie trzy przypory przy wieży ustawiono pod skosem, w tym jedną połączono z wieżyczką mieszczącą klatkę schodową. Pomiędzy przyporami korpusu nie zachowano równych odległości, a większość z nich nie została utworzona na linii filarów międzynawowych.
Ściany kościoła przepruto oknami osadzonymi w obustronnie rozglifionych ościeżach, tynkowanych w korpusie, profilowanych w prezbiterium. Okna nawowe były przeważnie dwudzielne, natomiast w prezbiterium utworzono jednodzielne, tylko okno wschodnie zostało przedzielone rozwidlającym się laskowaniem na kształt litery Y. Wejście wiodło przez główny portal od zachodu do nawy głównej oraz dwoma portalami bocznymi do naw bocznych, umieszczonymi w środkowych przęsłach. Wszystkie portale zamknięto ostrołukami, ale najbogatsze profilowanie miał portal zachodni, a boczne utworzono znacznie prostsze. Zarówno korpus, zakrystię, wieżę jak i prezbiterium opięto gzymsem podokiennym. Prezbiterium zostało dodatkowo wyróżnione tynkowanym fryzem pod okapem dachu. Sześć kondygnacji wieży rozdzielono gzymsami, rozczłonkowano blendami, górę natomiast zwieńczono fryzem i krenelażem. Większość okien wieży otrzymała nieduże rozmiary, jedynie na najwyższej kondygnacji utworzono z każdej strony po dwa duże okna zamknięte łukami odcinkowymi i przedzielone ceglanymi krzyżami.
Główną ozdobę kościoła stanowiły trzy bogato zdobione szczyty. Prezbiterialny nad wschodnią ścianą pierwotnie był schodkowy, podzielony na trzy poziomy wspartymi na zdwojonych półkolumnach fryzami arkadowymi i zwieńczony ozdobnym krenelażem. Wschodni szczyt korpusu nawowego także otrzymał formę schodkową oraz ozdobiony został efektownymi ostrołukowymi wnękami z których każdą podzielono dodatkowo na dwie lancetowate blendy, a skrajne zwieńczono pseudokrenelażem. W jego najwyższej części utworzono dzwonnicę. Od strony południowej szczyt uległ niewielkiej modyfikacji, bowiem pominięto tam najniższy poziom blend, a na rogu wzniesiono małe tabernakulum, w którym niegdyś znajdowała się figurka świętego. Zachodni szczyt korpusu nawowego podzielono wertykalnie siedmioma lizenami przechodzącymi w sterczyny, z których trzy najwyższe były równej wysokości. Przestrzeń pomiędzy nimi ozdobiono blendami i zwieńczono dwuspadowymi szczycikami dekorowanymi kolistymi otworami i żabkami na krawędziach.
Nawa główna została otwarta do prezbiterium ostrołukową, profilowaną tęczą, a do naw bocznych arkadami osadzonymi na ośmiobocznych filarach i filarach przyściennych, z których jeden (nieregularny) utworzył zarazem podparcie narożnika wieży. Zapewne z powodu wieży nawa południowa otrzymała większą szerokość niż północna, co spowodowało przesunięcie osi nawy głównej w stosunku do osi prezbiterium. Wnętrze tego ostatniego nakryte zostało gotyckim sklepieniem gwiaździstym, z żebrami spływającymi na krótkie, obłe służki nadwieszane na konsolach o maswerkowych dekoracjach. W zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe, zaś w kruchcie południowej gwiaździste, czteroramienne. Korpus nawowy w okresie średniowiecza przykryty był drewnianym stropem, choć prawdopodobnie jego zasklepienie planowano już od początku. Ściany kościoła pierwotnie pokryte były wewnątrz polichromiami.
Stan obecny
Nowski kościół farny należy do najpiękniejszych i największych kościołów na okolicznych terenach i od strony zewnętrznej stanowi przykład rzadkiego, w miarę umiejętnego połączenia pierwotnej gotyckiej realizacji z neogotycką rozbudową. Obecnie jego korpus nawowy jest pięcioprzęsłowy, bowiem na początku XX wieku przedłużono go po stronie zachodniej o dwa przęsła. Ponadto w okresie nowożytnym poszerzeniu uległa nawa północna, od południa korpusu i średniowiecznej kruchty dostawiono szeroki aneks, założony został kolejny, czwarty szczyt, wzorowany na oryginalnych, a szczyt prezbiterialny poddano restauracji i niestety zniekształcono. Wewnątrz przesklepiono całe wnętrze korpusu wedle uproszczonego wzoru prezbiterialnego. Obecnie kościół wciąż pełni funkcje sakralne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K.Jasiński, t. 2, Warszawa 1980.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.