Historia
Nowa Wieś Królewska (Königlich Neudorf) założona została w 1289 roku pod nazwą Dittrichswalde, gdy komtur chełmiński Herman von Schönebeck obdarzył Theoderica von Sanskau 60 włókami ziemi. Kościół nie został wówczas uposażony, a pierwsza wzmianka o nim w źródłach pisanych odnotowana została dopiero w 1402 roku.
Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela prawdopodobnie zaczęto budować na przełomie XIII i XIV wieku, zaś ukończenie zasadniczej bryły budowli miało miejsce w drugiej połowie XIV stulecia, kiedy to do prezbiterium i zakrystii dobudowano nawę. Górną część wieży kościelnej wzniesiono w drugiej połowie XVI wieku (podobnie jak wieżę w Lisewie), wtedy też lub nieco wcześniej obniżono dach prezbiterium.
W czasie wojny polsko – krzyżackiej z początku XV wieku wieś została spustoszona, gdyż według księgi szkód z 1414 roku, jej straty wyceniono na 1000 marek. Przypuszczalnie uszkodzony został wówczas także kościół. Świątynia została ponownie zdewastowana w czasie wojen szwedzkich w XVII wieku i następnie gruntownie odnowiona. W XIX stuleciu budowlę powiększono o kaplicę, zaś w 1908 roku przeprowadzono gruntowną renowację.
Architektura
Kościół w średniowieczu składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta (17,3 x 10,9 metra) i nieco węższego, zamkniętego prostą ścianą prezbiterium (12,1 x 9,2 metra). Po stronie zachodniej na osi usytuowano czworoboczną wieżę (6,7 x 7,9 metra), od drugiej połowy XVI wieku w górnych partiach przechodzącą w ośmiobok. Bryłę kościoła uzupełniała niewielka zakrystia po północnej stronie prezbiterium, wzniesiona już w pierwszej fazie budowy. Nawa i dolna część prezbiterium została wymurowana z kamienia, pozostałe mury wzniesiono z cegły.
Zarówno nawa jak i prezbiterium od zewnątrz opięte zostały przyporami, przy prezbiterium o jednym uskoku. Ściany prezbiterium wyróżniono fryzem arkadowo-maswerkowym z terakotowych paneli, tworzącym ostrołuki z wpisanymi trójliśćmi. Elewacja wschodnia prezbiterium ozdobiona została wtórnie trójkątnym szczytem, z dużym oknem na osi wchodzącym w strefę szczytu. Po jego bokach umieszczano dwie ostrołukowe blendy, a ponad nimi jedną kolistą. Od strony ścian wzdłużnych kościół oświetlały ostrołukowe, obustronnie rozglifione otwory okienne.
Wieżę wzmocniono od zachodu dwiema niskimi przyporami, umieszczonymi nietypowo równolegle do osi kościoła. W jej przyziemiu umieszczono ostrołukowy portal o dwóch uskokach, ponad którym osadzona została ostrołukowa blenda. Kolejne blendy ozdobiły wyższe kondygnacje, przy czym na najwyższym piętrze w każdej przebito po dwa wąskie przeźrocza. Piętro to od niższych kondygnacji oddzielone zostało tynkowanym fryzem opaskowym.
Ze wszystkich pomieszczeń kościoła zwieńczony sklepieniem został jedynie niewielki aneks zakrystii od strony północnej, przykryty kolebką wykonaną z kamienia łamanego. Dwa pomieszczenia główne, nawa i prezbiterium, nakryte zostały wysokimi, ostrołukowymi, drewnianymi kolebkami (wysokie okno wschodnie nie zmieściłoby się pod płaskim stropem).
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego pierwotną bryłę, nieco tylko przysłoniętą przez nowożytny aneks przy południowej ścianie prezbiterium. Najcenniejszym zabytkiem ruchomym świątyni jest gotycka rzeźba z 1508 roku oraz kropielnica z końca XVI wieku. Spośród detali architektonicznych wyróżnia się terakotowy fryz na elewacjach prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom XI, zeszyt 19, powiat wąbrzeski, red. T.Chrzanowski, M.Kornecki, Warszawa 1967.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.