Historia
Nieżywięć (pierwotnie Nieszywien, Nesevanz i Nesewancz) po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisemnych w 1222 roku, kiedy został przekazany przez księcia Konrada Mazowieckiego biskupowi Chrystianowi. Do końca wojny trzynastoletniej pozostawał w rękach zakonu krzyżackiego. Parafię w Nieżywięciu utworzono na przełomie XIII i XIV wieku, zaś murowany kościół zbudowano w niej około drugiej połowy XIV stulecia. Jego pleban po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w okresie 1402 – 1416.
W początkach XVIII wieku kościół św. Jana został wyremontowany po spustoszeniach z czasów wojen ze Szwecją, a jego wnętrze wzbogacone o nową polichromię i zbarokizowane. Prace remontowe prowadzono następnie w 1882 roku, w 1957 roku, kiedy to naprawiono dach, oraz w 1964 roku, gdy odrestaurowano wnętrze.
Architektura
Kościół wzniesiono z cegły układanej w wątku gotyckim, z użyciem mocno wypalanej zendrówki, na kamiennej podmurówce mającej chronić budowlę przed wilgocią gruntu. Zbudowano go jako prostą budowlę jednonawową na planie prostokąta o wymiarach 23,7 x 10,8 metra, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Na osi fasady zachodniej dostawiona została czworoboczna wieża wielkości 5,9 x 6,9 metra, w górnej części, około poziomu okapu dachu nawy, przechodząca w ośmiobok. Po stronie północnej nawy ulokowana została zakrystia na rzucie kwadratu, a od południa kruchta, prawdopodobnie dobudowana w XV wieku.
Podobnie jak wiele wiejskich kościołów farnych na terenie ziemi chełmińskiej, fara w Nieżywięciu nie została opięta przyporami, a jej mocno wydłużone wnętrze nie zostało podsklepione. Oświetlały go od południa cztery regularnie rozmieszczone, ostrołukowe, profilowane, obustronnie rozglifione okna. W ścianie północnej pierwotnie okien nie było lub były one bardzo małe, natomiast pośrodku ściany wschodniej przebito pojedyncze okno. Dwuspadowy dach osadzono na dwóch półszczytach od zachodu oraz szczycie wschodnim, sześcioosiowym, schodkowym, z lizenami między płycinami.
Do przykrytego pierwotnie płaskim stropem lub drewnianą kolebką wnętrza prowadziły trzy portale: zachodni umieszczony w przyziemiu wieży (ostrołukowy, z profilowaną i uskokową archiwoltą), południowy (także ostrołukowy) oraz północny z przełomu XV i XVI wieku, wiodący do zakrystii (zamknięty półkoliście, profilowany). Wewnętrzne elewacje w części zachodniej i środkowej korpusu urozmaicone zostały zaokrąglonymi wnękami.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny, wzniesiony według projektu świadomie dążącego do form czysto geometrycznych i kubicznych (kwadrat, prostokąt, ośmiokąt, rezygnacja z przypór), z wieżą tzw. typu brodnickiego (kwadratowa podstawa, góra na rzucie ośmioboku). Niestety wszystkie szczyty kościoła zostały odnowione (w szczycie wschodnim tylko dolna część jest średniowieczna), okna przekształcono lub przebito nowe (ściana północna korpusu), wymieniono gzyms pod okapem dachu, a wschodnie blendy flankujące okno dodano lub przekształcono w okresie baroku. Z pierwotnych detali architektonicznych wyróżnia się bogaty portal zachodni w przyziemiu wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.