Historia
Zamek Niesytno (Nimmersath) powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku. Po raz pierwszy został wymieniony w źródłach pisanych w 1432 roku, w liście biskupa wrocławskiego Konrada Oleśnickiego do wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego. Stanowił wtedy własność prywatną rycerza Hayna (Hanusza) Czyrny, współpracującego z husytami i trudniącego się rozbojem. Hayn wraz z bratem Opitzem w latach 1441–1445 byli zaangażowani w walki między rycerstwem śląskim a biskupem i mieszczanami Wrocławia. W ich trakcie w 1443 roku wrocławianie zburzyli im zamek na górze Gromnik koło Strzelina, lecz od 1440 roku Hayn rezydował już w Bolkowie, a w latach 1445–1447 był podstarościm księstwa świdnicko-jaworskiego. Nie była więc prawdziwa informacja zawarta w rękopiśmiennej kronice rodowej von Schwienichenów, mówiąca o najeździe Guntzela von Schwienichena na Niesytno w 1445 roku, uśmierceniu właściciela i wywiezieniu skarbów.
Po wojnach husyckich podupadła warownia przeszła na krótko w ręce cystersów lubiąskich, a w 1471 roku od opata Pawła otrzymali ją w lenno przedstawiciele rycerskiej rodziny von Zedlitz. Zedlitzowie rezydowali na zamku już wcześniej, gdyż od 1468 roku z Niesytna pisał się Georg von Zedlitz o przydomku Affe (Małpa). Później zamek posiadał piszący się z Masłowa syn Georga o tym samym imieniu, który pod koniec XV wieku wraz z braćmi przekazał go wujowi Christophowi Starszemu lub jego synom.
W 1545 roku kolejny Georg von Zedlitz wzniósł po wschodniej stronie zamku nową, renesansową już rezydencję, natomiast stary zamek od połowy XVI wieku wykorzystywany był najpewniej już tylko na cele magazynowe i gospodarcze. Między innymi na terenie dawnego zachodniego skrzydła mieszkalnego utworzono wówczas kuchnię. Fundator nowożytnego dworu zmarł już dwa lata po ukończeniu budowy, lecz jego potomkowie dziedziczyli Płoninę aż do 1661 roku. W XVIII wieku średniowieczna część zamku stanowiła już niezadaszoną ruinę.
Architektura
Zamek usytuowano na stromym wzgórzu o wysokości 550 metrów n.p.m., stanowiącym skalisty cypel Wilczej Góry, dominującej nad wsią Płonina. Wysokie i strome stoki zapewniały bezpieczeństwo z trzech stron, dostęp natomiast możliwy był od północnego – wschodu, gdzie na łagodniej opadającym terenie ulokowano gospodarczą zabudowę, pierwotnie drewnianego podzamcza. Sam zamek wzniesiony został z łączonych wapienną zaprawą lokalnych kamieni, tzw. zieleńców, charakteryzujących się szarozielonym kolorem oraz podatność na obróbkę.
W swej najstarszej formie z przełomu XIV i XV wieku zamek był nieregularnym założeniem o przebiegu murów dostosowanym do formy terenu i rzeźby skał. Podobnie jak w wielu innych górskich zamkach z terenu Czech lub Śląska, kurtyny jego murów obronnych nie tworzyły pełnego obwodu, lecz były poprzerywane przez wysokie wypiętrzenia skalne, stanowiące przeszkody nie do przebycia. Także budynki mieszkalne mogły swym wnętrzem przylegać bezpośrednio do skał, zastępujących murowane ściany. Warownia składała się z części górnej posadowionej na szczycie najwyższej skały oraz dolnej, na położonym około 10 metrów niżej tarasie. Górna część od zachodu zamknięta była murem o esowatym przebiegu, rozpiętym pomiędzy dwiema skałami: południową i północną, a od strony południowo – wschodniej wybrzuszonym murem, który później pełni funkcję cokołu wieży. Mur zachodni przepruty był dwoma rozglifionymi do wnętrza otworami strzelczymi o wymiarach 8 × 65 cm, oraz wejściem prowadzącym na drugą kondygnację. Niższa część zamku tworzyła otoczony murem obronnym dziedziniec o nerkowatym planie. Mur ten posiadał grubość 1,65 – 1,7 metra, a jego pełna wysokość wynosiła 7 metrów powyżej progu bramy zamkowej. Tam też, tuż przy skale, znajdował się pierwotny, ostrołuczny prześwit bramny prowadzący na dziedziniec dolnego tarasu. W murze obronnym 4 metry na wschód od bramy umieszczony był szczelinowy, rozglifiony od wewnątrz otwór strzelniczy kontrolujący drogę dojazdową. Co więcej po stronie wschodniej mur wspinał się na skałę i zakręcał na północny – zachód, tworząc zaoblenie o charakterze baszty wykuszowej. Był to dodatkowy element obrony, który strzegł jedynego wejścia na zamek. Żeby dostać się na wysokość bramy, trzeba było pokonać kilkanaście metrów różnicy poziomów terenu, z których ostatnie 4 metry tworzyły skalny próg. Droga do zamku musiała więc prowadzić drewnianym pomostem. Dalszy ciąg muru obronnego przebiegał krawędzią skalnej terasy w stronę zachodnią i załamywał się w kierunku południowym, aż do spotkania z masywem górnego zamku. Odcinek ten zaopatrzony był w co najmniej jeden otwór strzelniczy o wymiarach 20 × 40 cm, co pozwalało obrońcom na ostrzał napastników wspinających się po skalnym zboczu.
W drugiej, XV-wiecznej fazie rozbudowy, na szczycie skalnego cypla, wykorzystując starszy mur jako cokół, wzniesiono wieloboczną wieżę z pogrubionym dziobem (ostrzem) na wschodzie. Ostrze to skierowane było w stronę największego spodziewanego zagrożenia i miało wzmocnić konstrukcję na wypadek ostrzału, poprzez odbijanie nadlatujących pocisków. Pełniąca rolę donżonu, wieża była wewnątrz ośmiobokiem o długości ścian od strony zewnętrznej wynoszących od 3,7 do 3,9 metra.
Wejście na pierwsze piętro wieży wiodło przez drewniany ganek, zamocowany na belkowych wspornikach do murów wieży. Jeden z jego fragmentów znajdował się na trzeciej kondygnacji wieży i obiegał ją z trzech stron: od południa, zachodu i północy. Zachodni odcinek ganku biegł ciasnym międzymurzem pomiędzy murem obronnym i ścianą wieży, a jego podłoga wspierała się na odsadzkach wyrobionych w obu tych murach. Na odcinku północnym ganek opierał się na dwóch belkach wspornikowych osadzonych w wieży, przy czym jego szerokość wynosiła od 0,6 do 1,2 metra. Od południa rozszerzał się dość mocno, ponieważ tam skała przyległa do wieży tworząc niewielką wieloboczną półkę. Zarówno ganek jak i półka nakryte były dachami pulpitowymi. Co ciekawe ganek nie nachodził na samo ostrze wieży, obiegał ją jedynie na około 3/4 obwodu. Skuteczność obronną ostrza zapewniał górny ganek, a właściwie hurdycja, nadwieszona nad ostrzem na poziomie szóstej kondygnacji. Wejście do niej musiało prowadzić z niższego piętra schodami umieszczonymi po zewnętrznej stronie wieży, gdyż tam zachowały się pozostałości otworu drzwiowego w zewnętrznej ścianie wieży. Wysokie położenie hurdycji pozwalało na lepsze wykorzystanie ostrza jako środka obrony pasywnej oraz na aktywny ostrzał bramy. Donżon najpewniej wieńczył dach o kształcie ostrosłupa.
Wejście do wnętrza wieży zlokalizowane było nad najbardziej stromą częścią zamkowej góry i dostępne tylko z poziomu dolnego ganku. Umieszczono je w półkolistym, ciosowym portalu. W środku donżon składał się z dwóch pięter i dwóch poziomów piwnicznych, częściowo wykutych w skale. Dwie z górnych kondygnacji umieszczonych jedna nad drugą stanowiły tzw. ciepłą izbę, czyli rozległe wnętrze obłożone drewnem jako ociepleniem. Obie izby rozdzielał drewniany strop, co było unikatowe, gdyż na ogół ciepłe izby były jednoprzestrzenne. Gniazda belek w obrębie stropu górnej kondygnacji ciepłej izby były ułożone w układzie gwiaździstym, na dwóch poziomach, tak by poziom górny zachodził lekko na poziom dolny. Poziom dolny tworzyło sześć belek opartych promieniście na centralnej podporze, najpewniej na drewnianym słupie. Przestrzeń między belkami konstrukcyjnymi wypełniono okrąglakami, a powyżej najpewniej znajdowała się gliniana polepa. Dwie niższe kondygnacje piwniczne sklepiono kolebkami.
Od strony zachodniej i północno – zachodniej wieżę okalał kamienny obwód muru z wejściem na ciasne międzymurze i szyją bramną, którego budowa spowodowała zaślepienie starszych otworów strzeleckich. Po stronie północnej niżej położoną część zamku także obwiedziono nowym murem wyznaczającym powiększony wieloboczny, nieregularny dziedziniec o wymiarach około 31 x 18,5 metra. Wjazd do niego zapewniała stara brama, usytuowana poniżej ostrza donżonu. Z powodu znacznego spadku terenu w stronę północną poziom nowego dziedzińca znajdował się około 4,5 metra poniżej dziedzińca z pierwszej fazy, czyli poniżej jego części południowej. Od zachodu nowy obwód murów wspinał się na skały i po przejściu przez furtę tworzył szyję bramną prowadzącą do kolejnej furty i dalej na kondygnację wyżej, skąd można było się dostać na system drewnianych ganków przy donżonie. Wchodzący do zamku przez cały czas znajdował się pod obserwacją znajdujących się na gankach obrońców.
Kolejna XV-wieczna rozbudowa zamku podyktowana była obronnością i warunkami bytowymi załogi. Tuż za główną bramą, w najwyższym punkcie dolnej części zamku, wzniesiono dwuskrzydłowy budynek bramny. Został on dostawiony do południowego odcinka muru obwodowego najstarszej części zamku i wypełnił sobą 2/3 powierzchni dolnej części zamku z pierwszej fazy. Wymiary południowego skrzydła tego budynku wynosiły około 5,4 × 15 metra. Było ono trójdzielne i tak wąskie, że mieściło się we wschodnim zakolu muru. Zakole to zostało dostosowane do powstałego tam wnętrza i przekształcone w półcylindryczną basztę, górującą nad wschodnim zboczem zamkowym i głównym dojściem do zamku. Skrzydło południowe na poziomie przyziemia składało się z trzech pomieszczeń: sieni przejazdowej i dwóch komór częściowo wykutych w skale i przesklepionych kolebkami. Piętro prawdopodobnie było jednoprzestrzenne. Zasadnicza część dziedzińca za budynkiem bramnym znajdowała się jakieś 4 metra poniżej poziomu przejazdu, co znacznie utrudniało dostęp do niego i wymagało obecności drewnianych ganków, podestów i schodów. Dodatkowo wrota przejazdu mogły być od strony dziedzińca blokowane ryglem, co utrudniało dostęp do zamku w przypadku przebicia się nieprzyjaciela przez zewnętrzne wrota głównej bramy. Skrzydło północne budynku bramnego na poziomie przyziemia i pierwszego piętra mieściło po jednym pomieszczeniu. Dolne było dostępne od wschodu, a górne połączone otworem drzwiowym z piętrem głównego budynku bramnego. Ze względu na cienkie mury bocznego skrzydła przypuszczalnie jego kondygnacje dzielone były stropem. Najpewniej we wczesnych fazach funkcjonowania Niesytna rozległy dziedziniec dolnej części zamku otoczony był co najmniej od wschodu i północy przez drewniane budynki oparte o mury obwodowe.
Na przełomie XV i XVI wieku stary donżon stał się niewystarczający do pełnienia funkcji mieszkalnych, postanowiono więc przystawić do budynku bramnego drugie, wschodnie skrzydło, oparte na jednej z kurtyn muru obronnego oraz na jego północnym zakolu. Jego długość wynosiła 17 metrów, a szerokość 8,5 metra. Miało trzy kondygnacje, z których najniżej położona pełniła funkcje piwniczne ze względu na skąpe oświetlenie wnętrza i zastosowanie kamiennych sklepień kolebkowych. Wyższe kondygnacje były nakryte stropami, przy czym poziom zawieszenia belek stropowych trzeciej kondygnacji podnosił się uskokiem ku południu, zgodnie z kierunkiem wznoszenia się skał. Na parterze i pierwszym piętrze skrzydło wschodnie dzieliło się na dwa pomieszczenia: dużą izbę w części północnej i małą ze schodami w części południowej. Dzieląca je ściana na parterze była murowana, a na piętrze drewniana. Na obu poziomach północne sale były ogrzewane za pomocą pieców. Izbę na piętrze oświetlały trzy duże, pierwotnie zamykane drewnianymi okiennicami, czworoboczne okna skierowane na zachód, północny – zachód i północ, przypuszczać więc można, że pełniła ona funkcje reprezentacyjne. Przebudowano wówczas także starszy budynek bramny. Pomieszczenie na jego piętrze zostało podzielone na dwa, mniej więcej równej długości, przy czym pomieszczenie wschodnie otrzymało wnękę w ścianie czołowej oraz szeroki wykusz w ścianie południowej, spoczywający na trzech piaskowcowych konsolach. Tradycyjna lokalizacja wykusza na piętrze, ponad główną bramą, oraz stosunkowo duże gabaryty skłaniają do przypuszczeń, że albo pełnił on samodzielnie funkcję kaplicy, albo całe pomieszczenie południowo – wschodnie stanowiło kaplicę zamkową.
W okresie późnogotyckim z powodu przejęcia przez dolną część zamku funkcji mieszkalnych, od wschodu rozlokowało się kolejne podzamcze w postaci dziedzińca gospodarczego otoczonego murem obronnym. W tym samym czasie cały szczyt wzgórza, na którym stał donżon i górny zamek, został otoczony kolejnym pierścieniem murów obwodowych wzmocnionych półcylindrycznymi basztami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się wieża główna do wysokości czwartej kondygnacji, spore fragmenty murów skrzydeł mieszkalnych oraz relikty XVII-wiecznych murów zamku dolnego. Wieża główna jest zabytkiem unikatowym na terenie Polski, jako jedna z dwóch zachowanych z ostrzem, lecz w odróżnieniu od bolkowskiej, będąca donżonem, a nie bergfriedem. Od 2010 zamek stanowi własność prywatną. W 2012 roku rozpoczęły się prace przy odgruzowywaniu i rekonstrukcji budynku mieszkalnego na terenie zamku średniowiecznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Błoniewski P., Chorowska M., Zamek Niesytno w Płoninie według badań architektonicznych z lat 2011–2012, „Architectus”, 2/34, Wrocław 2013.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.