Historia
Istnienie dworu królewskiego w Niepołomicach poświadcza dokument z 1358 roku. Późniejsze przekazy określają tą rezydencję mianem zamku. Według kronikarzy Janka z Czarnkowa i Jana Długosza wzniósł go król Kazimierz Wielki, dla którego był on ulubionym miejscem pobytu. Początkowo zamek pełnił głównie funkcję obronną, chroniąc przeprawę na rzece Wiśle i Kraków od wschodu oraz administracyjną – tutaj Kazimierz Wielki załatwiał sprawy podrzęctwa niepołomickiego.
Rozkwit rezydencji nastąpił w XV wieku w czasach panowania Władysława Jagiełły. W Niepołomicach odbywały się wówczas systematycznie spotkania króla i jego rady, a także wielkie polowania z udziałem zagranicznych dostojników. Z zamku wyruszały wyprawy myśliwskie do pobliskiej Puszczy Niepołomickiej. Władysław Jagiełło bywał w Niepołomicach bardzo często, przynajmniej raz do roku. Miało to związek z jego objazdami kraju w trakcie których odwiedzał ważniejsze miasta, lustrował poszczególne tereny i odbywał sądy.
W 1442 roku zamek niepołomicki został przez Władysława Warneńczyka nadany w dzierżawę braciom Piotrowi i Michałowi Dybaczom. Spowodowało to oderwanie domeny niepołomickiej od wielkorządców krakowskich i stworzenie starostwa niepołomickiego. Od 1454 roku na zamku oprócz starosty mieszkał także celnik opiekujący się promem na Wiśle i leśni strażnicy.
Przebudowę zamku rozpoczął po 1506 roku Zygmunt Stary. Powstało wówczas czteroskrzydłowe założenie z drewnianymi krużgankami. Ostateczny, renesansowy kształt zamek uzyskał w czasach króla Zygmunta Augusta, który przebudował go po pożarze w 1550 roku. Zamek pełnił rolę królewskiej rezydencji do śmierci Stefana Batorego w 1586 roku. Później mieszkali tu starostowie, którzy modernizowali jedynie wnętrza i dziedziniec. Około 1637 roku z inicjatywy Aleksandra Lubomirskiego przebudowano krużganki.
W 1655 roku po spaleniu i ograbieniu przez Szwedów, nadszedł kres świetności zamku. W XVIII wieku Austriacy zaadoptowali go na koszary, rozbierając drugie piętro. W drugiej połowie XIX wieku i do I wojny światowej zamek pełnił funkcje mieszkaniowe i magazynowe. Od 1991 roku, kiedy stał się własnością Gminy Niepołomice, przystąpiono do kompleksowych prac renowacyjnych.
Architektura
Gotycki zamek składał się z zespołu budynków wzniesionych z cegły na kamiennym fundamencie, skupionych wokół dziedzińca i spojonych murem obronnym. W skład zabudowy wchodziły dwie główne wieże na rzucie czworoboku, jedna w narożniku północno – zachodnim, druga w północno – wschodnim. Ta pierwsza była co najmniej trójkondygnacyjna, niepodpiwniczona z pomieszczeniem w przyziemu zwieńczonym sklepieniem opartym na pojedynczym filarze. Na wyższych kondygnacjach prawdopodobnie były jedynie płaskie, drewniane stropy. Do pomieszczenia w przyziemiu można się było dostać z poziomu dziedzińca, na wyższe kondygnacje tylko przez ganki w koronie murów. Druga, północno – wschodnia wieża była prostokątna w planie, podpiwniczona (pierwotnie była to jedyna piwnica na zamku) i miała co najmniej dwie kondygnacje nadziemne, choć duża grubość murów wskazuje że mogła mieć nawet i cztery piętra. Komunikację pionową zapewniały kręcone schody w narożniku południowo – zachodnim. W ścianie zachodniej wieży znajdowały się dwie latryny. Na wyższych kondygnacjach stropy były drewniane, być może jedynie w przyziemiu zastosowano sklepienia murowane. Jako, iż na zamku znajdowała się kaplica (poświadczona źródłowo w 1350 roku), czasem przypuszcza się iż była umieszczona właśnie w tej największej i najmasywniejszej wieży.
Od wschodniej strony dziedziniec ograniczał jednotraktowy, dwukondygnacyjny budynek bez piwnic. Nie wiadomo ile miał pomieszczeń, być może pięć, tak jak po późniejszej przebudowie (niewykluczone iż w przyziemiu mieściły się stajnie, a wyżej pomieszczenia dla służby). Południową kurtynę wypełniał wydłużony dom, także o dwóch kondygnacjach, lecz prawdopodobnie o dwu traktach. W jego południowo – zachodnim narożniku znajdowała się niewielka, czworoboczna wieża. Wjazd prawdopodobnie prowadził przez bramę usytuowaną w zachodnim murze kurtynowym.
Inwentarz z 1389 roku wymienia funkcjonowanie na zamku szeregu pomieszczeń, mowa jest o: piwnicy, kuchni, łaźni królewskiej, jadalni, piekarni, sypialni, czy też łożnicy oraz o pobliskim folwarku. Z kolejnych lat pochodzą informacje o stajniach i komnacie królewskiej. W 1388 roku inwentarz królewski podawał, iż na stanie zamku znajdowało się 7 świń, 100 misek, 8 koryt, 5 niecek, jeden młyn na Wiśle i jeden młyn na Rabie.
Stan obecny
Obecny zamek całkowicie zatracił wygląd z czasów ostatniego Piasta i pierwszych Jagiellonów. Otwarty jest dla gości i turystów, mieści się w nim także hotel i centrum konferencyjne. W komnatach zamkowych funkcjonuje muzeum. Centrum Kultury „Zamek” organizuje recitale, koncerty, spektakle, pokazy rycerskie, wystawy. Aktualne informacje znaleźć można na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozera M., Kościół parafialny i zamek w Niepołomicach, Kraków 1994.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.