Historia
Zamek niepołomicki zbudowany został około połowy XIV wieku, według kronikarzy Janka z Czarnkowa i Jana Długosza z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, dla którego miał być ulubionym miejscem pobytu. Początkowo pełnił funkcję dworu wykorzystywanego przez władcę w trakcie polowań w pobliskiej puszczy, dużym kompleksie leśnym, w XIII wieku zwanym Lasem Kłajskim („Silva Klag”), a najpóźniej od końca XIV wieku Lasem Niepołomickim („Silva Niepolomicensis”). Pierwszy dokument wystawiony został „in Niepolomicz” w 1349 roku. Choć nie wspomniano w nim o zamku, to jednak bardzo częste od tego momentu wizyty władcy w Niepołomicach wskazywałyby, że prace budowlane nad nową siedzibą mogły się rozpocząć już w latach 40-tych XIV wieku. Wtedy też musiały zostać przeprowadzone działania prawne, bowiem Niepołomice pierwotnie należały do niejakiego Wojsława Ośmioroga, który dokonał z królem wymiany majątku. Ponadto w 1350 roku władca zakończył sukcesem starania o erygowanie miejscowej parafii.
W czasach Kazimierza Wielkiego zamek pełnił funkcję mieszkalną na czas polowań władcy, stanowił też ośrodek miejscowych dóbr królewskich, przed 1365 rokiem wydzielonych spod bezpośredniej władzy wielkorządców, w związku z utworzeniem osobnego podrzędztwa. Funkcje obronne zapewne były drugoplanowe, odnoszące się do ochrony przeprawy na rzece Wiśle i drogi do Krakowa. Rozkwit zamku nastąpił w XV wieku, w czasach panowania Władysława Jagiełły. W Niepołomicach odbywały się wówczas systematycznie spotkania króla i jego rady, sądy dworskie, a także spotkania z udziałem zagranicznych dostojników. Ponadto z zamku wyruszały wyprawy myśliwskie do pobliskiej Puszczy Niepołomickiej. Władysław Jagiełło bywał w Niepołomicach bardzo często, przynajmniej raz do roku. Miało to związek z jego objazdami kraju w trakcie których odwiedzał ważniejsze miasta, lustrował poszczególne tereny i odbywał sądy. Pomimo tego nie przeprowadził na zamku żadnych większych inwestycji budowlanych. Prace ograniczały się do remontów i pomniejszych modyfikacji. Przykładowo w 1390 roku cieśla Milek z Krakowa na nowo pokrył dachem jedną z wież, a w 1393 roku sfinansowano przykrycie stajni oraz remont komnaty królewskiej. Kolejne remonty odnotowano w 1419 roku.
W 1442 roku zamek niepołomicki został przez Władysława Warneńczyka nadany w dzierżawę braciom Piotrowi i Michałowi Dybaczom. Spowodowało to oderwanie domeny niepołomickiej od wielkorządców krakowskich i stworzenie starostwa niepołomickiego. Od 1454 roku na zamku oprócz starosty mieszkał także celnik opiekujący się promem na Wiśle i leśni strażnicy. Kazimierz Jagiellończyk Niepołomice odwiedzał stosunkowo często, ale podobnie jak jego poprzednik zapewne nie prowadził na zamku większych prac budowlanych. Wiadomo jedynie, iż w 1456 roku nadano cieśli Maciejowi Mączce z Krakowa teren w Niepołomicach pod budowę karczmy, być może w nagrodę za wykonane wcześniej jakieś prace budowlane.
Wczesnonowożytną przebudowę zamku niepołomickiego rozpoczął pod koniec pierwszej ćwierci XVI wieku król Zygmunt Stary. Skala prac budowlanych z lat 30-tych zapewne nie była jednak zbyt duża, gdyż zarówno wydatki, jak i ilość zamawianych materiałów budowlanych, wskazywałyby na modernizację starych zabudowań, zwłaszcza wnętrz, a nie ich gruntowną przebudowę. W czasach Zygmunta Starego wprowadzono natomiast w architekturę zamku niepołomickiego pierwsze elementy renesansowe, wykonane przez mistrzów z włoskiego warsztatu Bartłomieja Berecciego. Celem przebudowy było dostosowanie zamku do królewskich potrzeb w zakresie wygody i komfortu, bowiem Zygmunt Stary często przebywał w pobliskim Krakowie, lecz do Niepołomic, podobnie jak jego poprzednicy, wyjeżdżał celem odpoczynku od miasta.
Gruntowana przebudowa zamku, na skutek której powstało czteroskrzydłowe założenie z drewnianymi krużgankami, miała miejsce w czasach króla Zygmunta Augusta. Pierwsze prace rozpoczęto w 1548 roku, kontynuowano po pożarze z 1550 roku, a zakończono na początku lat 70-tych XVI wieku. W nowej formie zamek pełnił rolę królewskiej rezydencji do śmierci Stefana Batorego w 1586 roku. Później mieszkali w nim starostowie, którzy modernizowali jedynie wnętrza i dziedziniec. Około 1637 roku z inicjatywy Aleksandra Lubomirskiego przebudowano zamkowe krużganki, ale niedługo później nastąpił kres świetności zamku. W 1655 roku został ograbiony i spalony przez Szwedów. W XVIII wieku Austriacy zaadoptowali go na koszary, rozbierając drugie piętro, zaś w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku zamek częściowo pełnił funkcje magazynowe. Dopiero od 1991 roku, kiedy zabytek stał się własnością Gminy Niepołomice, przystąpiono do kompleksowych prac renowacyjnych.
Architektura
Zamek założono na płaskim, pierwotnie być może lekko podmokłym terenie, od południa i wschodu ograniczonym wielkim kompleksem leśnym. Po stronie zachodniej znajdowała się osada Niepołomice, przez którą trakt biegł na południe w stronę kościoła farnego i na północ ku przeprawie na Wiśle. Ku rzece zmierzał też od strony puszczy strumień Drwinka, przepływający na północnym – wschodzie w odległości około kilkuset metrów od zamku. Lasy w okolicach Niepołomic w średniowieczu były zapewne jeszcze gęste, trudne do przebycia w miejscach pozbawionych ścieżek, od czego też zawdzięczały nazwę (niepołomne, trudne do połamania, wykarczowania).
Gotycki zamek składał się z zespołu budynków wzniesionych z cegły na kamiennym fundamencie, skupionych wokół czworobocznego w planie dziedzińca i połączonych murem obronnym. W skład zabudowy wchodziły dwie wieże na rzucie czworoboku, jedna w narożniku północno – zachodnim, druga w narożniku północno – wschodnim. Od wschodniej strony dziedziniec ograniczał jednotraktowy, dwukondygnacyjny budynek. Południową część zamku stanowił wydłużony dom, także o dwóch kondygnacjach, lecz prawdopodobnie o dwu traktach. Przy jego południowo – zachodnim narożniku znajdowała się niewielka, czworoboczna wieżyczka. Wjazd na dziedziniec prawdopodobnie prowadził przez bramę usytuowaną w zachodniej kurtynie muru. Prosta kurtyna poprowadzona była również pomiędzy dwoma wieżami północnymi.
Wieża północno – zachodnia była co najmniej trójkondygnacyjna, niepodpiwniczona, z pomieszczeniem w przyziemu zwieńczonym sklepieniem opartym na pojedynczym filarze. Wyższe kondygnacje prawdopodobnie przykrywały jedynie płaskie, drewniane stropy. Do pomieszczenia w przyziemiu można się było dostać z poziomu dziedzińca, na wyższe kondygnacje tylko przez ganki w koronie murów. Jako że wieża była wysunięta z dwóch stron przed sąsiednie kurtyny muru obronnego oraz mogła flankować bramę wjazdową na dziedziniec, a zarazem posiadała najmniejszą przestrzeń mieszkalną, zapewne jej przeznaczenie było głównie obronne.
Wieża północno – wschodnia była prostokątna w planie, podpiwniczona (pierwotnie była to jedyna piwnica na zamku) i miała co najmniej dwie kondygnacje nadziemne, choć duża grubość murów wskazywałby, że mogła mieć nawet i cztery piętra. Komunikację pionową zapewniały w niej spiralne schody w narożniku południowo – zachodnim. W ścianie zachodniej wieży znajdowały się dwie latryny, co wskazywałoby na funkcje mieszkalne budowli. Na wyższych kondygnacjach stropy były drewniane, być może jedynie w przyziemiu zastosowano sklepienia murowane. Ponieważ na zamku znajdowała się kaplica (poświadczona źródłowo w 1350 roku), na zasadzie domysłów często umieszczano ją właśnie w tej największej i najmasywniejszej wieży.
Inwentarz z 1389 roku oraz kolejne średniowieczne dokumenty wymieniły funkcjonujące na zamku liczne pomieszczenia, takie jak: piwnica („cellarium”), kuchnia, łaźnia królewska, jadalnia, piekarnia, stajnia, sypialnia, czy też łożnica. Część z nich, zwłaszcza o gospodarczym przeznaczeniu, musiała się znajdować na poziomie przyziemia, natomiast komnaty mieszkalne na piętrach, zgodnie z panującym w średniowieczu zwyczajem. Dodatkowe pomieszczenia gospodarcze musiały się znajdować w zabudowaniach drewnianych przystawionych do murów. Drewnianej lub szachulcowej konstrukcji mógł być też pobliski folwark oraz odnotowany w 1388 roku młyn na Wiśle i młyn na Rabie.
Stan obecny
Obecny zamek całkowicie zatracił układ i cechy stylistyczne z czasów ostatniego Piasta i pierwszych Jagiellonów. Stanowi czteroskrzydłowe założenie o ujednoliconej bryle, w obrębie którego murów pod nowożytnymi tynkami i na odsłoniętych ceglanych elewacjach piwnic znajdują się relikty średniowiecznych zabudowań, zwłaszcza masywnej wieży północno – wschodniej czy wieżyczki przy skrzydle południowym. Zabytek otwarty jest dla gości i turystów, mieści się w nim także hotel i centrum konferencyjne. W komnatach zamkowych funkcjonuje muzeum. Centrum Kultury „Zamek” organizuje recitale, koncerty, spektakle, pokazy rycerskie, wystawy. Aktualne informacje znaleźć można na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Januszek A., Rezydencja królewska w Niepołomicach w czasach panowania Zygmunta Augusta 1548-1572, Lublin 2006.
Kozera M., Kościół parafialny i zamek w Niepołomicach, Kraków 1994.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Rezydencje Andegawenów po obu stronach Karpat. Wstęp do badań [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.