Niemodlin – zamek i miejskie mury obronne

Historia

   Początki murowanego zamku łączyć można z księciem Kazimierzem I opolskim w pierwszej połowie XIII wieku. Zamek, a w zasadzie początkowo wieżę obronną usytuowano w pobliżu przeprawy przez rzekę, gdzie pobierano książęce opłaty od podróżnych, podążających krzyżującymi się tu szlakami w kierunku na Opole, Nysę, Brzeg, Głogówek, Białą i Prudnik. W pobliżu znajdowała się również osada, wzmiankowana po raz pierwszy w dokumencie z 1224 roku. Pomiędzy 1260 a 1283 wieś tą rozbudowano w niewielkie miasteczko, nazywane od tamtego czasu, w związku z dużą ilością niemieckich osadników, Falkenbergiem. Obie  nazwy, polska i niemiecka występowały ze sobą zamiennie aż do XVI wieku.
   W 1294 roku w źródłach pisanych odnotowano po raz pierwszy kasztelana niemodlińskiego, którym był wówczas niejaki Syghard, urzędnik księcia Bolka I opolskiego. Najprawdopodobniej wieża stała się jego siedzibą, a w związku z nową funkcją została gruntownie przebudowana. Wkrótce po śmierci Bolka I opolskiego w 1313 roku, jego dziedzice, młodzi książęta Bolko II opolski, Bolko niemodliński i Albert strzelecki podzielili się schedą, co doprowadziło do wyodrębnienia się księstwa niemodlińskiego. Wymusiło to konieczność kolejnej rozbudowy zamku, prawdopodobnie w okresie tym rozpoczęto także budowę miejskich murów obronnych. Po śmierci Bolka I niemodlińskiego przed 1368 rokiem księstwo przypadło kolejno jego synom: Bolesławowi II, Wacławowi i Henrykowi. Ponieważ wszyscy zmarli bezpotomnie, od 1382 roku zamek i księstwo przejęli książęta opolscy.
   W czasie wojen husyckich Niemodlin uległ zniszczeniu. W 1428 roku spalili go taboryci w trakcie zbrojnego pochodu z Otmuchowa i Paczkowa na Brzeg. Nie ma pewności czy zamek został od razu odbudowany. Na jego zły stan wskazywałoby przeniesienie swej głównej siedziby przez księcia Bernarda oraz wystawianie przez niego dokumentów głównie w Strzelcach i Opolu. Pomimo okazjonalnej i z czasem coraz rzadszej obecności książąt na zamku, był on nieprzerwanie siedzibą ich administracji i miejscem sprawowania władzy sądowniczej. Z lat 1370 – 1502 znani są starostowie, sędziowie okręgowi i pisarze książęcy. W XV wieku byli to między innymi starosta Przybik, Henryk z Dornheim, Jerzy Dreska, pisarz Otto Bies, czy sędzia Jan Borsnitz. Kres pierwszego, średniowiecznego etapu rozwoju zamku przyniósł pożar w 1552 roku oraz wcześniej, śmierć ostatniego księcia opolskiego, Jana Dobrego w 1532 roku. Na jej skutek zamek i księstwo zostały przejęte przez cesarza Ferdynanda Habsburga, który zaczął go nadawać w zastaw różnym, często zmieniającym się szlacheckim rodom.
   W 1581 roku cesarz Rudolf II sprzedał zamek Pucklerom, którzy od 1589 roku rozpoczęli gruntowną renesansową przebudowę. Prace trwały do 1619, kiedy wzniesiono kaplicę zamkową. Podczas wojny trzydziestoletniej rezydencja oraz miasto zostały ponownie zniszczona. W efekcie odbudowy ukształtowano założenie manierystyczno-barokowe o trzech skrzydłach pałacowych i ciągu otwartych krużganków od południowego wschodu. Przebudowy z XVIII i XIX wieku zatarły pierwotną koncepcję przestrzenną założenia, między innymi na miejscu krużganków powstało niskie skrzydło zamykające dziedziniec. Właścicielem zamku w Niemodlinie do 1945 był hrabia Fryderyk Leopold von Praschma. Po II wojnie światowej zabytek był siedzibą Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, liceum, szkoły podoficerskiej, a przez ostatnie lata stał opuszczony i niszczał.

Architektura

   W XIII wieku zamek był pierwotnie prostokątną, pozbawioną przypór wieżą o wymiarach 4,75 x 9 metrów, wzniesioną z otoczaków i gliny na lewym, dość wysokim brzegu Ścinawy Niemodlińskiej. Prawdopodobnie pełniła ona oprócz obronnej także funkcję mieszkalną. Jej zewnętrzne obwarowania składały się z fosy, wyzyskano także naturalne warunki obronne w postaci wywyższenia terenu nad rzeką i generalnie podmokłej, bagnistej okolicy.
   Pierwsza wieża funkcjonowała krótko i prawdopodobnie pod koniec XIII lub na początku XIV wieku została zastąpiona znacznie większą, czworoboczną wieżą o wymiarach 11 x 12 metrów. Była ona zbudowana z polnych kamieni, łamanego wapienia oraz w wyższych partiach z cegły. W narożnikach musiano już wzmocnić ją przyporami, a wokół otoczono nasypem z piasku i gliny oraz fosą. Ta ostatnia prawdopodobnie była połączona z fosą miejską.
   W pierwszej połowie XIV wieku wieżę pozbawiono ziemnego nasypu, a otoczono rozległym dziedzińcem, wyznaczonym przez ceglane mury obwodowe, wzniesione po wewnętrznej stronie dawnej fosy. Zamknęły one czworobok o wymiarach 33,7 x 40,5 metra. Zarówno w narożach jak i na prostych odcinkach zostały wzmocnione przyporami. Wjazd na teren zamku ulokowano w kurtynie południowo – wschodniej. Po przeciwnej stronie być może już wówczas zaczęło kształtować się gospodarcze podzamcze, niezbędne dla funkcjonowania książęcego dworu. Drewniane zabudowania z pewnością pojawiły się natomiast na głównym dziedzińcu, gdzie były przystawione do wewnętrznych ścian murów obwodowych.
   W XV wieku, być może na skutek zniszczeń z okresu wojen husyckich, stara wieża została rozebrana. Na jej miejscu wzniesiono nowy trójkondygnacyjny budynek mieszkalny na planie wydłużonego prostokąta, usytuowany w otoczeniu wcześniejszego, choć nieco poszerzonego obwodu obronnego, po stronie południowo – zachodniej. Przy budowie jego północnej ściany (od strony dziedzińca) wykorzystano dawną kurtynę muru, tylną wzniesiono natomiast od podstaw na miejscu dawnej fosy. Po stronie północno – wschodniej rozebrano stary mur, nowy zaś przesunięto, powiększając dziedziniec zamku. Brama wjazdowa prawdopodobnie znajdowała się na osi kurtyny północno – zachodniej. Nowy budynek wzniesiono z cegły w wątku gotyckim i wzmocniono przyporami, zarówno w narożach jak i przy zewnętrznym dłuższym boku. Wiadomo, iż elewację od strony dziedzińca pokrywały gotyckie zdobienia w postaci wielobarwnych, polichromowanych, ostrołukowych blend. Budynek posiadał cztery izby na każdym piętrze. Ich oświetlenie zapewniały niewielkie, ostrołukowe okna. W narożu wschodnim mieściła się prawdopodobnie kaplica.

   Zamek od XIV wieku sąsiadował z obwarowaniami miejskimi, które wrzecionowatym w planie kształtem rozciągały się po jego zachodniej stronie. Niemodlin nie posiadał najprawdopodobniej pełnego obwodu murowanego. Mur ochraniał miasto od południa i zachodu, od północy zaś jedynie częściowo. Być może w średniowieczu na długości około 400 metrów uzupełniał go częstokół. Pozostawienie takiego odcinka bez zabezpieczenia wydaje się nierozsądne, dlatego być może gdy wznoszono obwarowania, od północy miasto otaczały tereny podmokłe lub też Ścinawa Niemodlińska miała inny przebieg. Całość (bez zamku) zamykała około 9,6 ha, obwód zaś miał około 1350 metrów.
   Mur miejski miał ponad 6 metrów wysokości. Przeciętnie do wysokości około 3 metrów składał się z eratyków i kamienia łamanego, a powyżej z cegły gotyckiej układanej w wątku wendyjskim w technice filarowo – łękowej. Kurtyny wzmacniało prawdopodobnie 12 baszt czworobocznych o wymiarach około około 3 x 6,5 metra, otwartych od strony miasta, wysuniętych przed linie kurtyn. Do Niemodlina prowadziły dwie bramy: Nyska po stronie zachodniej i Opolska po stronie wschodniej, w bliskiej odległości od zamku i zamkowego młyna. Przy bramie Nyskiej znajdowała się baszta flankująca przejazd, a sama brama miał kształt niskiego budynku z przejazdem. Nie wiadomo jaką formę miała w średniowieczu brama Opolska.

Stan obecny

   Zamek przetrwał w formie mocno ujednoliconej, gruntownie przebudowanej w okresie nowożytnym bryły. Gołym okiem ciężko znaleźć elementy pierwotnej średniowiecznej warowni. Od 2015 roku pałac należy do prywatnego inwestora, który planuje dokonać jego remontu. W południowym i zachodnim rejonie starego miasta zachowało się częściowo 6 baszt i fragmenty muru obronnego oraz strzępia baszty przy narożniku północno – zachodnim miasta.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Paszkowska A., Zamek w Niemodlinie, dzieje i architektura, Niemodlin 2007.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.