Historia
Początki osady i zamku łączyły się z panowaniem księcia Kazimierza I opolskiego w pierwszej połowie XIII wieku, w którego dokumencie z 1224 roku zapisano „in Niemodline villa nostra”. Pomiędzy 1260 a 1283 wieś tą przekształcono w siedzibę kasztelani i niewielkie miasto, nazywane od tamtego czasu Falkenbergiem, przypuszczalnie w związku z dużą ilością obcych osadników i lokacją na prawie niemieckim (nazwa polska choć sporadycznie używana, w XIV wieku wyparta została w tytulaturze władców na rzecz niemieckiej). Zamek, a w zasadzie początkowo murowaną wieżę mieszkalno – obronną usytuowano w pobliżu osady i przeprawy przez rzekę, gdzie pobierano książęce opłaty od podróżnych, podążających krzyżującymi się tam szlakami, wiodącymi w kierunku Opola, Nysy, Brzegu, Głogówka, Białej i Prudnika.
W 1294 roku w źródłach pisanych odnotowano po raz pierwszy kasztelana niemodlińskiego, którym był wówczas niejaki Syghard, urzędnik księcia Bolka I opolskiego. Najprawdopodobniej wieża stała się jego siedzibą, a w związku z nową funkcją została gruntownie przebudowana. Wkrótce po śmierci Bolka I opolskiego w 1313 roku, jego dziedzice, młodzi książęta Bolko II opolski, Bolko niemodliński i Albert strzelecki podzielili się schedą, co doprowadziło do wyodrębnienia się księstwa niemodlińskiego. Wymusiło to konieczność kolejnej rozbudowy zamku. Prawdopodobnie w okresie tym rozpoczęto także budowę miejskich murów obronnych pobliskiej osady. Po śmierci Bolka I niemodlińskiego, przed 1368 rokiem księstwo przypadło kolejno jego synom: Bolesławowi II, Wacławowi i Henrykowi. Ponieważ wszyscy zmarli bezpotomnie, od 1382 roku zamek i księstwo przejęli książęta opolscy. Od 1399 roku właścicielem Niemodlina był książę Bernard niemodlińsko-strzelecki, który na pięć lat przed śmiercią przekazał niemodlińską część swojego władztwa Bolkowi V głogóweckiemu, a jeszcze w 1451 roku uposażył na Niemodlinie swą żonę. Po śmierci Bolka V Niemodlin ponownie wszedł w skład opolskiego księstwa Mikołaja I i jego synów.
W czasie wojen husyckich Niemodlin uległ zniszczeniu. W 1428 roku spalili go Taboryci w trakcie zbrojnego pochodu z Otmuchowa i Paczkowa na Brzeg. Nie ma pewności czy zamek został od razu odbudowany. Na jego zły stan wskazywałoby przeniesienie swej głównej siedziby przez księcia Bernarda oraz wystawianie przez niego dokumentów głównie w Strzelcach i Opolu. Pomimo okazjonalnej i z czasem coraz rzadszej obecności książąt na zamku, był on nieprzerwanie siedzibą ich administracji i miejscem sprawowania władzy sądowniczej. W latach 1370 – 1502 odnotowywani byli w źródłach pisanych starostowie, sędziowie okręgowi i pisarze książęcy. W XV wieku byli to między innymi starosta Przybik, Henryk z Dornheim, Jerzy Dreska, pisarz Otto Bies, czy sędzia Jan Borsnitz.
Kres pierwszego, średniowiecznego etapu rozwoju zamku przyniósł pożar w 1552 roku oraz wcześniej w 1532 roku śmierć ostatniego księcia opolskiego, Jana Dobrego. W efekcie zamek i księstwo zostały przejęte przez cesarza Ferdynanda Habsburga, który zaczął go nadawać w zastaw różnym, często zmieniającym się szlacheckim rodom. W 1581 roku cesarz Rudolf II sprzedał zamek już na własność dziedziczną Pucklerom, którzy od 1589 roku rozpoczęli gruntowną renesansową przebudowę. Prace trwały do 1619, kiedy wzniesiono kaplicę zamkową. Podczas wojny trzydziestoletniej rezydencja oraz miasto zostały ponownie zniszczona. W efekcie odbudowy ukształtowano założenie manierystyczno-barokowe o trzech skrzydłach pałacowych i ciągu otwartych krużganków. Kolejne przebudowy z XVIII i XIX wieku jeszcze bardziej zatarły pierwotną koncepcję przestrzenną, gdy na miejscu krużganków powstało niskie skrzydło zamykające dziedziniec. Właścicielem zamku w Niemodlinie do 1945 był hrabia Fryderyk Leopold von Praschma. Po II wojnie światowej zabytek był siedzibą Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, liceum, szkoły podoficerskiej, a przez ostatnie lata stał opuszczony i niszczał.
Architektura
W drugiej ćwierci XIII wieku zabudowę późniejszego zamku stanowiła jedynie prostokątna, pozbawiona przypór wieża o wymiarach 4,75 x 9 metrów, wzniesiona z otoczaków i gliny na lewym, dość wysokim brzegu Ścinawy Niemodlińskiej. Prawdopodobnie pełniła ona oprócz obronnej także funkcję mieszkalną. Jej zewnętrzne obwarowania składały się z fosy, wyzyskano także naturalne warunki obronne w postaci wywyższenia terenu nad rzeką i generalnie podmokłej, bagnistej okolicy.
Pierwsza wieża funkcjonowała krótko i prawdopodobnie pod koniec XIII lub na początku XIV wieku została zastąpiona znacznie większą, czworoboczną wieżą o wymiarach 11 x 12 metrów. Była ona zbudowana z polnych kamieni, łamanego wapienia oraz w wyższych partiach z cegły. W narożnikach musiano już wzmocnić ją przyporami, a wokół otoczono nasypem z piasku i gliny oraz fosą. Ta ostatnia prawdopodobnie była połączona z fosą znajdującego się po zachodniej stronie miasta.
W pierwszej ćwierci XIV wieku wieżę pozbawiono ziemnego nasypu, otoczono natomiast rozległym dziedzińcem, wyznaczonym przez ceglane mury obwodowe, wzniesione po wewnętrznej stronie dawnej fosy. Zamknęły one czworobok o wymiarach 33,7 x 40,5 metra. Zarówno w narożach jak i na prostych odcinkach mury zostały wzmocnione przyporami. Wjazd na teren zamku ulokowano w kurtynie południowo – wschodniej. Po przeciwnej stronie być może już wówczas zaczęło kształtować się gospodarcze podzamcze, niezbędne dla funkcjonowania książęcego dworu. Drewniane zabudowania z pewnością pojawiły się natomiast na głównym dziedzińcu, gdzie były przystawione do wewnętrznych ścian muru obwodowego.
W XV wieku, być może na skutek zniszczeń z okresu wojen husyckich, stara wieża mieszkalna prawdopodbnie została rozebrana. Wzniesiono natomiast późnogotycki trójkondygnacyjny budynek mieszkalny na planie wydłużonego prostokąta, usytuowany w otoczeniu wcześniejszego, choć nieco poszerzonego obwodu obronnego, po stronie południowo – zachodniej. Przy budowie jego północnej ściany (od strony dziedzińca) wykorzystano dawną kurtynę muru obwodowego, tylną wzniesiono natomiast od podstaw na miejscu dawnej fosy. Po stronie północno – wschodniej rozebrano stary mur obronny, nowy zaś utworzono kilka metrów dalej, powiększając dziedziniec zamku. Brama wjazdowa prawdopodobnie znajdowała się na osi kurtyny północno – zachodniej. Mogła mieć ona formę wieżową lub sąsiadowała z wieżą (odnotowaną w przekazach pisanych w XVI wieku jako starą i zrujnowaną). Nowe partie zamku wzniesiono z cegły w wątku gotyckim i wzmocniono przyporami, zarówno w narożach jak i przy dłuższych bokach.
Późnogotycki dom mieszkalny prawdopodobnie posiadał cztery komory piwniczne (w takiej ilości funkcjonowały w XVI wieku) oraz przypuszczalnie po trzy izby na parterze i piętrze. Wiadomo, iż elewację budynku od strony dziedzińca pokrywały gotyckie zdobienia w postaci wielobarwnych, polichromowanych, ostrołukowych blend. Całość zapewne przykrywał dwuspadowy dach o typowych dla późnego gotyku stromych połaciach, opartych na trójkątnych szczytach przy krótszych bokach. Oświetlenie wnętrz zapewniały niewielkie, rozglifione, ostrołukowe okna. W narożu wschodnim przypuszczalnie mieściła się kaplica, której część prezbiterialna była zorientowana względem stron świata.
Zamek od XIV wieku sąsiadował z obwarowaniami miejskimi, które wrzecionowatym w planie kształtem rozciągały się po jego zachodniej stronie. Niemodlin nie posiadał najprawdopodobniej pełnego obwodu murowanego. Kamienno – ceglany mur ochraniał miasto na pełnym odcinku od południa i zachodu, od północy zaś jedynie częściowo. Być może w średniowieczu na długości około 400 metrów uzupełniał go częstokół. Pozostawienie takiego odcinka bez zabezpieczenia byłoby nierozsądne i niebezpieczne ze względów obronnych, dlatego być może gdy wznoszono obwarowania, od północy miasto otaczały tereny podmokłe, bagienne i ogólnie trudno dostępne, ewentualnie Ścinawa Niemodlińska miała wówczas inny przebieg. Całość fortyfikacji (bez zamku) zamykała około 9,6 ha, obwód zaś miał około 1350 metrów.
Mur miejski miał ponad 6 metrów wysokości. Przeciętnie do wysokości około 3 metrów składał się z eratyków i kamienia łamanego, a powyżej z cegły gotyckiej układanej w wątku wendyjskim w technice filarowo – łękowej. Kurtyny wzmacniało prawdopodobnie 12 baszt czworobocznych o wymiarach około około 3 x 6,5 metra, otwartych od strony miasta, wysuniętych przed linie kurtyn. Do Niemodlina prowadziły dwie bramy: Nyska po stronie zachodniej i Opolska po stronie wschodniej, w bliskiej odległości od zamku i zamkowego młyna. Przy bramie Nyskiej znajdowała się baszta flankująca przejazd, a sama brama miał kształt niskiego budynku z przejazdem. Nie wiadomo jaką formę miała w średniowieczu brama Opolska.
Stan obecny
Zamek przetrwał w formie mocno ujednoliconej, gruntownie przebudowanej w okresie renesansu i baroku bryły. Gołym okiem ciężko znaleźć elementy pierwotnej średniowiecznej budowli, lecz jej ściany ukryte są pod nowożytnymi tynkami. Od 2015 roku pałac należy do prywatnego inwestora, który planuje dokonać jego remontu. W południowym i zachodnim rejonie starego miasta zachowało się częściowo 6 baszt i fragmenty muru obronnego oraz strzępia baszty przy narożniku północno – zachodnim miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Paszkowska A., Zamek w Niemodlinie, dzieje i architektura, Niemodlin 2007.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.