Historia
W okresie wczesnego średniowiecza Niemcza stanowiła ważny gród kasztelański, znany przede wszystkim z oblężenia przez wojska cesarza Henryka II w 1017 roku i bohaterskiej obrony miejscowej załogi. Murowany zamek powstał na miejscu grodu pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia z inicjatywy księcia świdnickiego Bolka I. Prawdopodobnie w okresie tym rozpoczęto także budowę połączonych z zamkiem kamiennych miejskich murów obronnych.
Od 1311 roku Niemcza (Nemci, Neisse) stanowiła siedzibę książąt brzeskich. Pod ich panowaniem w 1331 roku zamek był bezskutecznie oblegany przez wojska Jana Luksemburskiego. Obrona ta uniemożliwiła połączenie się wojsk Jana z oddziałami krzyżackimi, co z kolei dało królowi Polski Władysławowi Łokietkowi szansę na skuteczniejszy opór. Kolejne walki miały miejsce sto lat później. W latach 1429-1434 Niemcza została zniszczona w trakcie wojen husyckich. Odbudowę zamku i obwarowań miejskich przeprowadził dopiero książę brzesko-legnicki Fryderyk I w drugiej połowie XV wieku.
Zamek funkcjonował w późnogotyckiej formie do połowy XVI wieku. W 1585 roku podjęto jego gruntowną przebudowę na wygodną renesansową rezydencję księcia Jerzego II. Kolejne zniszczenia Niemczy przyniosła w XVII wieku wojna trzydziestoletnia. Pomimo powstania nowożytnych fortyfikacji u podnóża zamku, został on w 1635 roku zdobyty przez wojska Wallensteina. W 1675 roku po bezpotomnej śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii śląskich Piastów, Niemcza stała się własnością cesarską rodu Habsburgów.
W 1735 roku dawny zamek został zniszczony przez pożar. Jego odbudowę i gruntowną przebudowę przeprowadzono dopiero po 1830 roku. W okresie tym prowadzono także prace rozbiórkowe obwarowań miejskich: w 1849 roku rozebrano bramę Dolną, w 1862 częściowo bramę Górną. Prace remontowo – budowlane na zamku prowadzone były również w 1927 roku i po drugiej wojnie światowej.
Architektura
Niemczę założono w widłach utworzonych przez rzekę Ślęzę po stronie wschodniej i wpadający do niej na północy strumień Gumiński, który otaczał miasto od zachodu. Obwarowania otrzymały w planie kształt zbliżony do owalu, wydłużonego na linii północ – południe z lekkim wybrzuszeniem po stronie południowo – wschodniej. Po stronie północnej dwie kurtyny łączyły się z obwarowaniami zamku, usytuowanego w najwyższym punkcie terenu.
Miejskie mury obronne wzniesiono z kamienia łamanego łączonego zaprawą wapienno-piaskową. Ich grubość wahała się od jedynie 0,6 metra do 1 metra. Niewielka grubość, zwłaszcza na odcinku południowym, wykluczała umieszczenie tam chodnika straży, przez co przypuszczalnie mur służył jedynie do obrony biernej. Na odcinku zachodnim w nieco grubszym murze utworzono odsadzki, na których mógł być montowany drewniany ganek dla obrońców. W koronie mury zwieńczone były krenelażem, przynajmniej na części obwodu osłaniającym chodnik straży. Najprawdopodobniej w długości muru nie było żadnych baszt. Jedynie wjazd do miasta zabezpieczały dwie wieże bramne: Górna po stronie południowej i Dolna zwana także Zamkową od północy. Obwód głównego pierścienia murów poprzedzał powstały w XVI wieku zewnętrzny pas niższego muru. Usytuowany był on na bardziej zagrożonej południowej i wschodniej części obwodu.
Zamek usytuowano na cyplu wzgórza położonego w północnej części osady i późniejszego miasta. Jego mury sprzężone były z obwarowaniami miejskimi, lecz kształt gotyckiego zamku pozostaje nieznany. Prawdopodobnie było to założenie nieregularne, dostosowane do formy terenu i przebiegu wałów starszego grodu. Wewnątrz zbliżonego do owalu obwodu usytuowane były murowane i drewniane zabudowania.
Stan obecny
Obecnie zamek to zespół nowożytnych dwukondygnacyjnych budynków stojących wokół nieregularnego dziedzińca. Na skutek wielokrotnych zniszczeń i gruntownych przekształceń, zwłaszcza po XIX-wiecznej rozbiórce górnych kondygnacji, całkowicie zatracił on średniowieczne cechy stylistyczne. Obwarowania miejskie zachowały się na większości swego obwodu (poza fragmentem północno – wschodnim), jednak są one znacznie obniżone. Ich wysokość w najwyższych miejscach dochodzi jedynie do niecałych 3 metrów. Co więcej ich tkanka na skutek wielokrotnych renowacji i przemurowań jest całkowicie przekształcona: na odcinkach remontowanych w okresie powojennym wątki nie są uporządkowane, materiał zróżnicowany, uzupełnienia wykonywane z otoczaków i łamanego granitu, a spoiny często cementowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowak-Obelinda B., Problem zakresu i metody ratowania kamiennych murów miejskich, „Kurier Konserwatorski”, nr 6, 2010.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.