Historia
Prezbiterium kościoła św. Jerzego w Niedźwiedziu (Berenwalde, później Bahrendorf) wzniesiono pod koniec XIII wieku. Z pewnością istniało ono przed 1311 – 1313, kiedy to jako świadek na dokumencie wystąpił tamtejszy pleban Nibawar. W 1312 roku prawo patronatu nad nim oraz wieś z 40 grzywnami dochodu otrzymało biskupstwo płockie, drogą zamiany z zakonem krzyżackim za trzy wsie położone na terenie Pomezanii, które były trudne do administrowania z powodu znacznej odległości. Była to pierwsza bezpośrednia wzmianka w źródłach pisanych o kościele.
W pierwszej połowie XIV wieku do prezbiterium dobudowana została nawa i wieża. W 1384 roku biskup Ścibor z Radzymina odstąpił wieś wraz z kościołem zakonowi krzyżackiemu za sumę 80 marek, pod warunkiem możliwości jej wykupu, prawdopodobnie jednak wykup ten nigdy nie nastąpił. Niedługo później, w 1410 roku, w trakcie wojny polsko – krzyżackiej osada Niedźwiedź została zdewastowana. W 1414 roku odnotowano, iż wieś została spalona, 15 osób zginęło, a kościół poniósł szkody na 200 marek. Kolejne zniszczenia wieś i kościół poniosły w czasie wojny trzynastoletniej. W trakcie odbudowy z drugiej połowy XV wieku założono lub odnowiono wschodni szczyt nad prezbiterium, jednocześnie obniżono kalenicę dachu nawy oraz przesklepiono wnętrze prezbiterium.
W okresie nowożytnym kościół został spalony przez wojska szwedzkie w trakcie XVII-wiecznych wojen z Polską. Odbudowano go w 1656 roku, a w XIX stuleciu poddawano co najmniej jednemu remontowi. W 1904 roku dobudowano kaplicę Mieczkowskich, dawnych właścicieli Niedźwiedzia, później prowadzono już tylko prace remontowe.
Architektura
Najstarszą część kościoła, prezbiterium, wybudowano z kamienia polnego, natomiast nawę oraz wieżę dobudowano już z cegły. Całość została zorientowana względem stron świata, a więc nawę usytuowano po zachodniej stronie prezbiterium. Nawę zbudowano na planie prostokąta o wymiarach wnętrza 7,8 x 10 metrów, podobnie jak nieco węższe, ale nietypowo dłuższe, dwuprzęsłowe prezbiterium wielkości wnętrza 6,2 x 10,5 metrów. Czterokondygnacyjna wieża wzniesiona została na czworobocznej podstawie o wymiarach 7,7 x 8,7 metra, nieco jedynie węższej od nawy, przechodzącej od pierwszego piętra w ośmiobok. Od północy do prezbiterium dostawiono zakrystię i mały aneks.
Naroża nawy i prezbiterium wzmocnione zostały usytuowanymi pod skosem przyporami, za wyjątkiem leżących prostopadle do osi przypór wschodnich przy nawie. Dodatkowo jedna przypora podparła ścianę południową prezbiterium. Po przeciwnej stronie jej rolę pełniła zakrystia, choć nie była umieszczona idealnie na linii podziału między przęsłami. Pomiędzy przyporami od południa rozmieszczono cztery ostrołuczne, pierwotnie niewielkie, obustronnie rozglifione okna, po dwa w nawie i prezbiterium. Dodatkowe okno utworzono na osi w ścianie wschodniej prezbiterium, zaś elewacje północne zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną oryginalnie pozostawiono bez otworów.
Dekoracje zewnętrznych elewacji skupiły się na wschodniej i zachodniej części kościoła. Podczas gdy wieża ujęta została jedynie fryzami opaskowymi oraz pojedynczymi blendami w partii ośmiobocznej, to w ścianie prezbiterium wschodnie okno oflankowano dwoma dużymi blendami, a ponad nimi osadzono pięcioosiowy szczyt z blendami w układzie piramidalnym i filarkami przechodzącymi w masywne sterczyny. Horyzontalnie blendy szczytu przedzielono profilowanymi gzymsami, za wyjątkiem dwóch najniższych, skrajnych.
Kościół miał pierwotnie dwa wejścia, oba zamknięte ostrołukowo i ozdobione kształtkami. Od zachodu portal umieszczono w przyziemiu wieży, natomiast od południa w ścianie nawy. Ten pierwszy, którego schodkowe ościeże obramowane zostało naprzemiennie profilowymi i zwykłymi cegłami, prowadził do podwieżowej kruchty, połączonej arkadą z nawą i schodami w grubości muru południowego z pierwszym piętrem. Nawa przykryta była drewnianym stropem belkowym, przyziemie wieży sklepieniem krzyżowym, dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym prezbiterium, a zakrystia kolebką.
Stan obecny
Kościół zachował się w stosunkowo dobrym stanie, bowiem najcięższe zniszczenia ponosił jeszcze w średniowieczu i został odbudowany w okresie gotyku. Najbardziej widoczne przekształcenia to zmodernizowane okna oraz nowo przebite otwory w północnej ścianie nawy. Niestety usunięta została gotycka kruchta południowa, na miejscu której obecnie znajduje się neogotycka kaplica. W ścianie zachodniej wieży widoczny jest profilowany portal z pierwszej połowy XIV wieku, zaś od strony wschodniej podziwiać wciąż można XV-wieczny szczyt. Wnętrze prezbiterium przykryte jest sklepieniem z drugiej połowy XV wieku. Najstarszym średniowiecznym zabytkiem kościoła jest granitowa, zdobiona prymitywnym rytem kropielnica z XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom XI, zeszyt 19, powiat wąbrzeski, red. T.Chrzanowski, M.Kornecki, Warszawa 1967.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.