Historia
Pierwsza wzmianka o zamku Dunajec pochodzi z 1325 roku. Jego właścicielami byli wówczas bracia Jan i Kokosz Berzeviczowie. Byli to wnukowie komesa spiskiego Rudygera z Tyrolu, oraz synowie żupana spiskiego Rykolfa z Łomnicy, którzy w XIII wieku kolonizowali okoliczne ziemie. Budowę zamku datować można na koniec XIII lub początek XIV wieku. Początkowo stanowił on węgierską strażnicę na granicy z Polską. Był siedzibą żupana oraz komesa spiskiego. Pełnił również funkcję komory celnej, strzegącej szlaku handlowego biegnącego z Budy przez Koszyce, doliną Popradu do Starego Sącza, i do Krakowa. Obok zamku szlak ten rozgałęział się i przez Spiską Starą Wieś biegł do Lubowli.
Około 1327 roku w posiadanie Niedzicy wszedł Wilhelm Drugeth, wysoki urzędnik dworski i bliski współpracownik króla Karola Roberta, który dokonał pierwszej rozbudowy początkowo bardzo skromnego zamku. Drugeth był panem Dunajca do swej śmierci w 1342 roku. Potem przeszedł on w ręce króla, który oddał go w zarząd kasztelanom. Wiadomo, iż w 1344 był nim Mikołaj Berzethe. W 1347 roku Ludwik Węgierski zwrócił zamek Berzeviczym, mianowicie Henrykowi, synowi Jana, który był bratem pierwszego znanego właściciela Dunajca – Kokosza. W drugiej połowie XIV wieku majątek Henryka przejął jego syn Piotr. Był on dworzaninem króla Zygmunta Luksemburskiego, brał także udział w bitwie pod Nikopolis w 1396 roku, w której został wzięty do niewoli. Po wpłaceniu okupu przez samego króla, był posłem na dworze polskim, a w latach 1411 – 1432 pełnił urząd żupana spiskiego oraz skarbnika królewskiego. W jego czasach Niedzica dwukrotnie, w 1385 i 1410 roku, stawała się punktem koncentracji wojsk gromadzonych na wyprawę przeciwko Polsce. Dopiero po zwycięstwie pod Grunwaldem, szybka odsiecz króla Władysława Jagiełły przepędziła Węgrów spod Starego Sącza. Kolejnym, wydarzeniem związanym z zamkiem było spotkanie w nim w 1412 roku polskich wysłanników, którzy pożyczyli 37 tysięcy kop groszy praskich dla cesarza Zygmunta Luksemburskiego, w zamian za co Polska otrzymała 13 spiskich osad. Pozostały one w granicach polski aż do 1770 roku, gdyż Węgrzy nigdy pożyczki tej nie zwrócili. Piotr Berzeviczy zmarł w 1425, po czym zamek przypadł jego synowi Janowi Schwarzowi. Wkrótce potem w sąsiedztwie Niedzicy przemaszerowały wojska Husytów, jednak nie odważyły się zaatakować zamku, złupiły natomiast okoliczne wsie.
W latach 60-tych XV wieku zamek przeszedł w posiadanie Zapolyów, wpierw na zasadzie zastawu, a po bezpotomnej śmierci Jana Schwarza w 1470 roku na własność. Zapolyowie byli możnym i wpływowym rodem, musieli więc dokonać rozbudowy i modernizacji starego zamku. Wpierw prace te finansował do 1487 roku Emeryk Zapolya, następnie jego starszy brat, Stefan Zapolya, palatyn Węgier i żupan spiski.
Gdy w 1526 roku w bitwie pod Mohaczem zginął węgierski król Ludwik II Jagiellończyk, do walki o tron stanęło dwóch kandydatów: Jan Zapolya i Ferdynand Habsburg. Tego pierwszego w konflikcie wspomógł polski szlachcic Hieronim Łaski, lecz po klęsce w 1528 roku obaj musieli uciekać do Polski, gdzie w zamian za zasług Jan nadał nominalnie Hieronimowi Łaskiemu Niedzicę i tytuł żupana spiskiego. Sam zamek w toku dalszych walk przechodził z rąk do rąk. Pod koniec 1528 roku Hieronim wraz z odziałem Wołochów i miejscowych rozbójników dowodzonych przez Mikołaja Kostkę, obległ Dunajec, broniony przez podstarostę Szczepana Potturniańskiego. Kostka zdobył zamek szturmem, odparł idące z odsieczą wojska Habsburgów i ściął Potturniańskiego na zamku. Już jednak w 1529 roku wojska niemieckie odbiły Niedzicę z rąk Łaskich. W 1533 roku zamek został zdobyty przez czeskich i niemieckich raubritterów, którymi dowodzili Jerzy Witzhumm, Zygmunt Kauffang oraz Erazm Pfluga. Napadali oni na wsie, miasta i dwory szlacheckie przez ponad pół roku. Kres temu położyły dopiero składające się Rusinów i Wołochów wojska Mikołaja Minkwitza, zarządcy zamku z ramienia Łaskiego. Ostatnie, tym razem nieudane oblężenie Dunajca próbował przeprowadzić Minkwitz w 1535 roku, po tym gdy stracił zamek na rzecz Hieronima Boboli, w związku z przejściem Łaskiego na stronę Habsburgów.
Hieronim Łaski zmarł w 1541 roku, a jego dziedzicem został Olbracht Łaski. Potrzebował on pieniędzy na spłatę swoich długów, dlatego w 1584 roku oddał zamek w zastaw rodzinie Horváthów, którym pięć lat później ostatecznie sprzedał Niedzicę. Nowi właściciele powiększyli i zmodernizowali budowlę, nadając jej cechy renesansowe. W drugiej połowie XVII wieku zamek został wydzierżawiony włosko-węgierskiej rodzinie Giovanellich. Nie interesowali się oni warownią, która zaczęła popadać w ruinę. Dodatkowo w latach 1683 – 1684 znajdowała się w rękach kuruców, antyhabsburskich węgierskich powstańców, z rąk których zamek musiały odbijać wojska cesarskie. Po wymarciu rodu Giovanellich w 1776 roku, Nidzica przeszła w ręce Andrzeja Horvatha, który odbudował mieszkalną część Dunajca. W 1858 roku zamek przejął węgierski ród Salamonów. Pozostawali oni jego właścicielami aż do 1945 roku. Po zakończeniu I wojny światowej zamek znalazł się na terytorium Polski.
Architektura
Zamek został wybudowany na cyplu wzgórza o wysokości 572 metrów n. p. m, na prawym brzegu rzeki Dunajec. Opadało ono łagodnie po stronie południowo – zachodniej, tworząc tam płaski stok, natomiast od strony rzeki, czyli po stronie północnej przechodziło w strome urwisko, sięgające pierwotnie 80 metrów ponad dnem doliny.
Pierwszy zamek z końca XIII lub początku XIV wieku składał się z drewnianej zabudowy i wykutej w skale cysterny na wodę, umieszczonymi w najwyższej części cypla. Być może funkcjonowała już wówczas kamienna wieża mieszkalna lub budynek o cechach wieży, którą od zachodu zabezpieczał wał ziemny. Zbiornik na wodę wykuto w skale na północno – wschodnim skraju zamku. Miał on w planie formę prostokąta, a jego wymiary sięgały około 3,4 na 7,9 metra. Prócz głównej zabudowy obronno – mieszkalnej na szczycie wzgórza, zapewne istniało również otoczone wałem lub palisadą podzamcze. W jego obrębie znajdować się mogły stajnie, magazyny, kuźnia, oraz inne budynki gospodarcze.
Zamek po rozbudowie Drugetha z około 1330 roku składał się z kamiennego muru obwodowego i dostawionego do niego po zachodniej stronie budynku mieszkalnego. Posiadał on cztery kondygnacje: częściowo wykutą w skale piwnicę o funkcjach magazynowych, przyziemie służące celom gospodarczym oraz dwa piętra mieszkalno – reprezentacyjne. Wiadomo, iż piwnica przykryta była drewnianym stropem i posiadała trzy pomieszczenia. Trzy komory funkcjonowały również na poziomie przyziemia, a piętro ogrzewane było kominkiem lub piecem. Z pierwszego piętra przejść można było na ganek strażniczy w koronie muru obronnego.
Mur obronny miał od 1,1 do 1,2 metra grubości, wysokość około 6 metrów i zaokrąglone narożniki. Być może wieńczył go krenelaż. W jego linii przepruto dwa portale bramne: po stronie południowej oraz drugi w południowo-zachodnim narożniku. Przy tym drugim odkryto ślady mostu zwodzonego – ślady po linach oraz drewniany bloczek w otworze nad bramą. W trakcie badań po wewnętrznej stronie pierwszej bramy odkryto wykuty w skale szyb, który uznany został za wilczy dół lub za próbę utworzenia awaryjnego bocznego wyjścia. Nie ma pewności który z powyższych portali pierwotnie wykorzystywany był jako główna brama wjazdowa na zamek.
W latach 1347-1470 w południowo – wschodniej części wzniesiono dwukondygnacyjne skrzydło mieszkalne, zakończone w wysuniętym na północny – wschód narożniku kaplicą, obok której usytuowano zakrystię. Kaplica znalazła się tuż nad starym zbiornikiem na wodę. Wewnątrz, jej prezbiterium przykryto sklepieniem żebrowym, nawę płaskim, drewnianym stropem, natomiast ściany ozdobiono polichromiami. Sąsiadująca z kaplicą od południa komnata, tzw. sala gotycka, dostępna była bezpośrednio z dziedzińca. Była ona umieszczona ponad piwnicą, w której prawdopodobnie znajdował się piec typu hypocaustum. Ogrzewał on górną salę za pomocą umieszczonych w murach kanałów, którymi przesyłał do komnaty gorące powietrze. Po stronie dziedzińca do elewacji budynków dobudowano kamienno – drewniane ganki o półkolistych arkadach. Kolejnym nowym pomieszczeniem była sień wejściowa, utworzona w wąskim przejściu pomiędzy dwoma budynkami. Prowadziło przez nią wejście na dziedziniec zamku górnego. Wewnątrz otrzymała sklepienie kolebkowe, a jako iż różnica wysokości była znaczna, zapewne poprowadzono w niej drewniane schody.
W trakcie przebudowy zmodernizowano mur obronny, który być może z powodu zniszczeń w północno-wschodniej części przemurowano. Po naprawie miał on w tamtym miejscu jedynie 80 cm grubości, natomiast na pozostałych odcinkach został podwyższony do wysokości około 12 metrów. W północnej części zamku umieszczono wykusz latrynowy (drugi funkcjonował w północnej elewacji zachodniego budynku), powiększono zbiornik na wodę oraz w toku dalszych prac przy północnej ścianie wykuto głęboką na około 60 metrów studnię. Po jej utworzeniu niepotrzebny już zbiornik zaczął służyć jako podkapliczna krypta.
Inwestycje rodu Berzeviczych doprowadziły również do znacznej rozbudowy podzamcza, którego dawny wał ziemny z palisadą został zastąpiony przez obwód kamiennych murów zwieńczonych krenelażem. W jego linii po stronie zachodniej usytuowano czworoboczny budynek bramny. Być może w okresie tym powstała już półokrągła, otwarta od wewnątrz baszta przy wjeździe na zamek górny, obok której funkcjonował drewniany most.
Przeprowadzona po 1470 roku rozbudowa późnogotycka objęła głównie teren podzamcza, gdyż na zamku górnym wyczerpano już możliwości powiększania zabudowy z powodu braku miejsca. Rozebrano wówczas zachodni fragment muru wraz z budynkiem bramnym i przesunięto obwód obronny znacznie ku zachodowi. Nowa wieża bramna wraz z poprzedzającym ją przedbramiem (o ukośnie usytuowanym wjeździe) znalazła się wówczas po stronie południowej. Po stronie dziedzińca wieża bramna przechodziła w długą sień wjazdową, podobnie jak na zamku górnym. Mur obronny przy okazji podwyższono i pogrubiono. Jego wysokość wynosiła odtąd od 10 do 14 metrów, natomiast grubość sięgała 2 metrów, co pozwoliło w koronie umieścić ganek dla straży. Południową cześć starego muru podzamcza także podwyższono i zamknięto budując nowy prostopadły mur sięgający zamku górnego, natomiast otwartą basztę przed bramą zamku górnego połączono murem ze starym obwodem. W ten sposób wydzielony został osobny dziedziniec zamku średniego. W jego murach umieszczono wysokie na 2 metry i szerokie na 80 cm strzelnice, zaopatrzone w drewniane, ruchome osłony. Na zamku dolnym stanął ponadto murowany, podłużny dom mieszkalny, drewniane budynki gospodarcze i kolejna, głęboka na 23 metry studnia, a sam dziedziniec wyłożony został otoczakami. Dom o wymiarach 10 x 22 metry umieszczono przy kurtynie zachodniej. Miał on cztery kondygnacje podzielone po trzy pomieszczenia.
Późnogotyckie prace budowlane na zamku górnym ograniczyły się do wzniesienia nad północną częścią najstarszego budynku mieszkalnego nowej wieży o dwukondygnacyjnej nadbudowie. Jej budowa wymagała podziału dawnej jednoprzestrzennej sali na drugim piętrze. W piwnicy prowadzono natomiast prace nad próbą wykopania tunelu służącego do ewentualnej ucieczki, jednak nigdy go nie ukończono.
W latach 1589 – 1611, za panowania na zamku Jana Horvátha dokonano ostatniej znaczącej przebudowy. Prace rozpoczęły się od rozebrania murów na zamku dolnym na odcinku północno-zachodnim, po czym w ich miejscu wybudowano nową kurtynę na przedłużeniu gotyckiego domu mieszkalnego oraz narożną basteję, która była nieco wysunięta przed mur. Umożliwiło to ostrzał flankowy zarówno strony zachodniej jak i północnej. Zrównano również wysokość bastei do muru obwodowego oraz na całym odcinku w poziomie parteru usytuowano strzelnice do ręcznej broni palnej. W bastei umieszczono nową, skierowaną na południowy – zachód bramę wjazdową, zaopatrzoną w starszy gotycki portal przeniesiony z dawnej bramy południowej. Nieczynny budynek bramny rozebrano, stawiając na jego miejscu nową basztę podkowiastą. Kolejną niedużą basztę wzniesiono na styku zamku górnego i północnego odcinka muru zamku dolnego. Na jej górnej kondygnacji odnaleziono pozostałości po piecu, który prawdopodobnie służył za wędzarnię. Wewnątrz zamku, po bokach bastei wybudowano budynki gospodarcze. Prawdopodobnie również w tym okresie gotycką sień bramną przekształcono na pomieszczenie gospodarcze z piwnicą i lochem oraz wybudowano nowy ganek strzelczy po wewnętrznej stronie muru obwodowego. Najpóźniejszym elementem obronnym z pierwszej połowy XVII wieku była narożna baszta działowa po stronie południowo – zachodniej.
Stan obecny
Dzisiaj zamek spełnia funkcje muzealno-hotelowe, będąc jedną z największych atrakcji historycznych południowej części Polski. Za bramą wejściową i sienią znajduje się przebudowany w okresie nowożytnym dziedziniec zamku dolnego, w obrębie którego mieszczą się pokoje gościnne. W części muzealnej można zobaczyć tzw. komnaty Salamonów, wyposażone w przedmioty codziennego użytku z XVI – XIX wieku. Przez kolejną bramę wiedzie wejście do zamku górnego, gdzie między innymi znajduje się wykuta w litej skale studnia i częściowo zachowana sala gotycka. W tzw. Izbach Pańskich na zamku górnym zobaczyć można: salę myśliwską, izbę żupną i izbę straży. Ceny i terminy zwiedzania sprawdzić można na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kocańda P., Badania archeologiczno-architektoniczne zamków Czorsztyn, Dunajec i Zamku Pieniny, Rzeszów 2012.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Michalczuk S., Stępień P., Trajdos T., Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica 2006.
Moskal K., Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.