Historia
Pierwsze drewniane obwarowania na wzgórzu w Nidzicy (Neidenburg) Krzyżacy wybudowali na początku XIV wieku. Strażnica podporządkowana była komturowi działdowskiemu i stanowiła siedzibę wójta. Miała strzec granicy oraz administrować południowymi rubieżami państwa zakonnego. Budowę ceglanego zamku podjęto po 1370 roku i prowadzono w dość szybkim tempie bez zmian planów do początku XV wieku, kiedy to zaczął w nim rezydować krzyżacki prokurator.
W 1376 roku zamek po raz pierwszy został odnotowany w źródłach pisanych. W 1389 roku budowa musiała już być na tyle zaawansowana, iż w Nidzicy mogło się odbyć spotkanie dyplomatyczne przedstawicieli Zakonu, Polski i Litwy, które jednak nie zapobiegło nadciągającej wojnie. W 1399 roku wielki mistrz wysłał z Bytowa do Nidzicy murarza w celu inspekcji „das hus do zu besehen“. W 1404 roku wielki mistrz Konrad von Jungingen zapłacił malarzowi Piotrowi 2,5 grzywny za wykonanie ołtarza dla kaplicy w Neidenburgu, co wskazywałoby, iż była już ukończona, choć jeszcze w 1407 roku odnotowane zostały zapłaty za bliżej nieznane prace murarskie na zamku.
Zamek był wielokrotnie zajmowany przez wojska polskie. Po raz pierwszy w 1410 roku, gdy w drodze na pola Grunwaldu rycerstwo zajęło niebronioną warownię. Następnie podczas wojny głodowej w 1414 roku, polskie oddziały obległy i zdobyły zamek po ośmiu dniach oblężenia. Jednak jeszcze w tym samym roku komtur Ostródy Jan von Bichau odbił Nidzicę. W 1454 roku zamek zajął propolski Związek Pruski i w 1455 roku przekazał czeskim wojskom zaciężnym pod wodzą Jana Koldy z Žampachu, którzy odparli następnie najazd wojsk krzyżackich. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku zamek pozostał w rękach zakonu. W 1517 roku rozbudowano i umocniono przedzamcze. Być może dzięki temu, w trakcie ostatniej polsko-krzyżackiej wojny, zaciężni wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna skutecznie odparli wojska polskie. W 1525 roku, po sekularyzacji zakonu, w Nidzicy powołano siedzibę książęcego starostwa.
W 1784 roku spłonęło przedzamcze, a w 1812 roku zamek zdewastowały wojska francuskie. Od całkowitej ruiny budowlę uratował radca sądowy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius Z jego inspiracji w latach 1828-1830 zamek przebudowano na sąd i więzienie. W zimie 1945 roku wojska radzieckie zbombardowały zamek, który do czasu odbudowy w latach 1961-1965 pozostawał ruiną.
Architektura
Zamek usytuowano na wysokim wzgórzu w dolinie Nidy, na wschód od rozwiniętego później miasta. Nida oblewała zakolem Nidzicę i wzgórze, a dodatkowym zabezpieczeniem były rozległe bagna, przez co jedyna dogodna droga do zamku możliwa była od wschodu. Na rzece stanął zamkowy młyn, a poprzez spiętrzenie wód utworzono staw młyński.
Wyjątkowe w skali państwa krzyżackiego założenie obronne na planie prostokąta o wymiarach 43,3 x 61,5 metra, składało się z zachodniego domu głównego, dwóch bocznych skrzydeł i masywu wschodniego z dwiema kwadratowymi, narożnymi wieżami, flankującymi ryzalit bramy wjazdowej, poprzedzonej pierwotnie fosą ze zwodzonym mostem. Przed bramą znajdowało się nieregularne, obwiedzione murem przedzamcze z tzw. domem dużym, bramą i okrągłą basteją z początku XVI wieku. Dziedziniec głównej części zamku był podłużny, stosunkowo wąski, długości 36,8 metrów i szerokości 13,8 metrów. Obiegały go piętrowe krużganki konstrukcji drewnianej, łączące wszystkie pomieszczenia na dwóch głównych kondygnacjach.
Skrzydło zachodnie, czyli główny dom zamkowy, wzniesiono jako podpiwniczone i trójkondygnacyjne (parter oraz dwa piętra). Jego krótsze boki zwieńczono sześcioosiowymi szczytami blendowo – sterczynowymi. Najwyższa kondygnacja obronno – magazynowa była jednoprzestrzenna, obiegał ją dookoła ganek obronny. Piętro, pełniące funkcje reprezentacyjne, nakryto sklepieniami gwiaździstymi, a jego komnaty ozdobiono barwnymi polichromiami. Południową część zajmowała dwuprzęsłowa kaplica, zaopatrzona w niewielki wykusz ołtarzowy. Środkową część wypełniał dwuprzęsłowy refektarz, a od północy ulokowano jednoprzęsłową izbę zarządcy zamku z wykuszem ustępowym. Podzielone na pięć prostokątnych pomieszczeń przyziemie sklepiono kolebkowo, jedynie komorę znajdującą się w północnej części przykryto sklepieniem krzyżowym. Prawdopodobnie mieściła się tam dwuprzęsłowa kuchnia. Podobnie jak pozostałe cztery pomieszczenia miała ona osobne wejście z dziedzińca. Piwnice pełniły głównie funkcje magazynowe.
Boczne, znacznie węższe i niższe skrzydła północne i południowe przykryto dachami pulpitowymi. Pełniły one zapewne funkcje gospodarczo – mieszkalne. Połączone były z domem głównym murowanym gankiem obronnym z szeregiem otworów strzeleckich na poziomie najwyższych kondygnacji oraz kruzgankami. W skrzydle północnym, gdzie prawdopodobnie umieszczono kuchnię i browar, pomieszczenia przyziemia uzyskały sklepienia krzyżowo – żebrowe. Na ścianie zewnętrznej tego skrzydła znajdowało się parę wykuszy ustępowych. W skrzydle południowym komory przyziemia przykryte zostały sklepieniami kolebkowymi. Podobnie jak naprzeciwko, każda z nich miała niezależne wejście od strony dziedzińca.
Skrzydło wschodnie mieściło główny wjazd na zamek. Flankowały go dwie sześciokondygnacyjne, kwadratowe w planie wieże o długościach boków 11,2 metrów, przykryte czterospadowymi dachami. Wysunięto je znacznie przed sąsiednie mury oraz nadano im większą wysokość, dzięki czemu zabezpieczały najbardziej zagrożoną stronę zamku i dominowały nad podzamczem. Oprócz obronnej pełniły też funkcje mieszkalne, a na najniższym poziomie wieży północnej mieściła się piwniczna cela więzienna. Komunikację pionową zapewniały w nich narożne schody osadzone w grubości murów. Trzecie piętra połączone były z sąsiednimi gankami w koronach murów. Elewacje zewnętrzne obu wież ozdobiono wielkimi wnękami, poprowadzonymi od cokołu do wysokości czwartego piętra, gdzie każdą zakończono serią arkadek powieszanych na konsolach. We wnękach mieściły się wszystkie okna i otwory strzeleckie, za wyjątkiem otworów między blankami na najwyższym piętrze, oddzielonym fryzem o szerokich, półkolistych arkadach.
Brama umieszczona została w czworobocznym, trójkondygnacyjnym ryzalicie, zwieńczonym ozdobnym szczytem sterczynowym z ostrołucznymi blendami o piramidalnym układzie (dwie środkowe o równej wysokości). Pierwotnie poprzedzała ją fosa nad którą przerzucano most zwodzony, chowany do czworobocznej wnęki ostrołukowego portalu. Wewnątrz, po bokach przejazdu bramnego, umieszczono dwie wnęki pod sedilia.
Stan obecny
Zamek w Nidzicy jest dzisiaj pomimo wcześniejszych zniszczeń jednym z najlepiej zachowanych zamków krzyżackich. Aktualnie służy za miejskie centrum biznesu, kultury i rozrywki. Mieści się w nim: Muzeum Ziemi Nidzickiej z ekspozycją etnograficzno-historyczną, Nidzicki Ośrodek Kultury oraz Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej. Zwiedzanie odbywa się od października do kwietnia, od wtorku do soboty w godz. 9.00 – 16.00. Od maja do września przez cały tydzień w godz. 9.00 – 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.