Historia
Kościół farny pod wezwaniem św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza we wsi Nidek zbudowany został prawdopodobnie przed 1539 rokiem. Powstał zapewne na miejscu wcześniejszego, gdyż miejscową parafię utworzono już w 1313 roku. Fundatorem świątyni był właściciel wsi Mikołaj Nidecki, którego ród sprawował patronat nad kościołem.
Na przełomie XVI i XVII wieku nidecka budowla należała do kalwinów, prawdopodobnie za sprawą rodu Myszkowskich orędowników protestantyzmu na okolicznych terenach. W 1598 roku kościół miał być administrowany przez niejakiego Piotra, apostatę z zakonu cysterskiego, który uciekł z klasztoru w Jędrzejowie. W aktach wizytacji odnotowano też, iż przy kościele znajdowała się kostnica i szkoła parafialna, ale nie było jeszcze dzwonnicy. Wieża odnotowana została w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1617 roku, a w 1644 roku zapisano, że wymagała już naprawy.
Katolikom kościół przywrócony został w 1669 roku, po latach zaniedbań znajdował się jednak w złym stanie (zniszczony dach i ogrodzenie wokół cmentarza). Do napraw przystąpiono w 1685 roku oraz ponownie w 1706 roku. W ich tracie wzniesione zostały soboty, opisane w trakcie wizytacji z 1748 roku. W pierwszej połowie XIX stulecia ściany kościoła pokryto nową polichromią. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono w latach 1988-1990.
Architektura
Kościół wzniesiony został z drewna jodłowego w konstrukcji zrębowej, z ociosanych i szczelnie dopasowanych do siebie bierwion, tworzących połączone w narożnikach na nakładkę i wzmocnione kołkami wieńce, następnie pokryte gontem i częściowo oszalowane. Budynek pierwotnie składał się z czworobocznej nawy oraz z węższego prezbiterium, po stronie wschodniej zakończonego trójbocznie. Od strony zachodniej dobudowano wieżę o konstrukcji słupowej z nadwieszona izbicą. Po północnej stronie prezbiterium umieszczona została zakrystia.
Nawę i prezbiterium nakryto stromym dachem wielopołaciowym opartym na gotyckiej więźbie storczykowej. Wszystkie dachy i zadaszenia pokryto gontem. Kalenicę według tradycji budowlanej typowej dla późnośredniowiecznej Małopolski utworzono wspólną dla nawy i prezbiterium. Rozstaw kozłów krokwiowych więźby dostosowany został do szerokości prezbiterium, a spodnie belki wiązara wsparte zostały na jego najwyższym wieńcu ścian. W tej sytuacji boczne, szersze od prezbiterium części nawy nie dały oparcia więźbie, co wymusiło przedłużeniu górnych partii ścian prezbiterium na nawę oraz obniżenie wysokości bocznych ścian nawy. Wewnątrz kościoła, szersze od prezbiterium części nawy przykryto obniżonym stropem przypominającym zawieszoną skrzynię, za sprawą którego cały system konstrukcyjny uzyskał nazwę więźbowo – zaskrzynieniowego.
Wejście do nawy wiodło od południa i zachodu, w tym drugim przypadku poprzez kruchtę w przyziemiu wieży. Komunikację prezbiterium i zakrystii zapewniał portal o nadprożu w kształcie tzw. oślego grzbietu. Zwieńczeniem w popularny pod koniec średniowiecza ośli grzbiet, ozdobiony został także portal nawy. Nawę i prezbiterium połączył otwór w ścianie tęczowej, zamknięty ostrołukiem z umocowaną w nim na kroksztynach belką tęczową. Pełniła ona rolę podstawy pod krzyż, ale i usztywniała narażone na wypaczenie ściany, obciążone zwłaszcza konstrukcją dachu. Oświetlenie kościoła zapewniały nieliczne okna, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną wiejskich kościołów, przebite jedynie od południa i wschodu. Elewacja północna była ich pozbawiona, czy to ze względów symbolicznych (utożsamianie północy z siłami zła), czy też praktycznych (mniejsza ilość światła słonecznego, chęć ograniczenia zimna i przeciągów).
Stan obecny
Późnogotycka świątynia zachowała się od czasu powstania do dnia dzisiejszego bez większych zmian, dzięki czemu jest jednym z najcenniejszych zabytków pogranicza małopolsko – śląskiego. Pomimo tego w 1995 roku miejscowy proboszcz dokonał samowoli budowlanej rozbierając ścianę między wieżą a nawą. Dodatkami nowożytnymi są soboty, wieża (wzniesiona jeszcze w stylistyce późnośredniowiecznej), kruchty a także obecna wieżyczka na kalenicy dachu. Prawdopodobnie pierwotna nie jest też więźba dachowa (brak na niej znaków ciesielskich). Kościół nie jest dziś użytkowany, o możliwość zwiedzenia należy pytać na plebanii przy pobliskim murowanym kościele. Najstarszym zabytkiem na wyposażeniu kościoła jest chrzcielnica datowana na XVI wiek, we wnętrzu można także podziwiać gotyckie detale ciesielskie (portal w nawie i portal zakrystii).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Siwek L., Drewniany kościół w Nidku, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, 8/2004.