Historia
Początki osadnictwa na stanowisku w Naszacowicach miały miejsce w drugiej połowę VIII wieku, nie ma jednak pewności kto i dlaczego postanowił zbudować gród. Odkrycie zabytków późnoawarskich (trzy brązowe okucia do pasa) oraz odważnika sugerowałyby funkcjonowanie już wówczas szlaku handlowego łączącego ziemie Małopolski z terenami na południu Karpat. Szlak ów miał znaczenie ponadregionalne, wiódł na Węgry oraz na Ruś i być może stał się impulsem do rozwoju obronnej osady nad Dunajcem.
Pomiędzy końcem IX wieku i pierwszą połową X stulecia w historii grodu znaczącą rolę odegrać mogli Madziarzy, których zagony mogły dotrzeć w pobliże Naszacowic. Inne zabytki ruchome odnalezione na terenie grodu wskazywałyby także na kontakty z państwem Wielkomorawskim. Schyłek funkcjonowania grodu przypadł na drugą połowę XI wieku. Daty budowy ostatniej fazy wału grodu w Naszacowicach wskazane badaniami dendrochronologicznymi to okresy po 989 lub po 1079 roku. Niezależnie od tego, która data byłaby właściwa, pewnym jest, iż ostatnia faza przebudowy obwałowań grodu w Naszacowicach miała miejsce już po włączeniu terenów Małopolski do państwa pierwszych Piastów. Fakt ten miał miejsce w 989 roku lub o rok lub dwa lata wcześniej.
Osada Naszacowice po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych pod nazwą „Nossaczouicy” w 1280 roku, a więc dawno po zniszczeniu najmłodszych obwałowań grodowych. Jeśli na terenie porzuconego grodziska ktoś wówczas jeszcze zamieszkiwał, to było to osadnictwo rozrzucone i nieliczne. Wieś Naszacowice stanowiła w okresie pierwszej wzmianki źródłowej własność książęcą, a następnie przeszła na własność klasztoru klarysek w Starym Sączu.
Architektura
Gród usytuowano na lewym brzegu Dunajca, na szczycie wzniesienia opadającego stromo od południa i wschodu ku dolinie rzeki. Od strony północnej wzgórze opływał potok zwany Jastrzębia lub Olszanka, natomiast jego bezimienny dopływ żłobił teren po stronie zachodniej. Zbocza strome były zwłaszcza w miejscu zwróconym ku rzece, gdzie szczytowe spłaszczenie terenu dominowało około 80 metrami wysokości nad poziomem Dunajca. Układ wałów grodu był dość skomplikowany, gdyż w jego skład wchodził główny człon i aż pięć podgrodzi, a powierzchnia wewnątrz całości obwałowań wynosiła około 15 ha. W obrębie wałów północnego podgrodzia, blisko podstawy stoku wzgórza, zapewne już w średniowieczu funkcjonowało źródło czystej wody.
Główny, najwyżej usytuowany człon grodu miał kształt owalny o powierzchni 1,2 ha i wymiarach około 130 x 100 metrów, przy czym jego fortyfikacje oraz związane z nimi zabudowania mieszkalne budowane były w czterech kolejnych fazach. Odkryto też obiekty, które funkcjonowały pomiędzy okresami w których istniały wały, jak i ślady chat, które wybudowano już po pożarze ostatniej fazy wału. Do wschodniego odcinka wału głównego członu przylegał w przybliżeniu trójkątny aneks oddzielony od podgrodzia dodatkową skarpą. Od strony wschodniej, północnej i zachodniej główną część grodu otaczał zewnętrzny wał, oddzielony od właściwego, wewnętrznego wału suchą fosą szerokości od 5 do 8 metrów. Podgrodzia po stronie północnej i południowo – wschodniej posiadały szerokości 40-60 metrów i były od zewnątrz chronione własnymi wałami. Z kolei od strony południowo – zachodniej do głównego członu grodu przylegało wydłużone podgrodzie o długości 250 i szerokości 70-120 metrów. Powierzchnia głównego członu i wydłużonego podgrodzia była prawie płaska, natomiast pozostałe podgrodzia znajdowały się już na stokach wzgórza. Największe podgrodzie utworzono po stronie północnej i północno – zachodniej, gdzie zajmowało prawie całe stoki opadające ku strumieniowi Olszanka i jego dopływowi.
Najstarszy wał głównego członu grodu z drugiej połowy VIII wieku, zbudowano z gliny, drewna i niewielkiej ilości kamieni tworzących niezbyt zwartą warstwę bruku. Szerokość wału przekraczała 5 metrów. Związane z nim były integralnie duże słupy o średnicy 50 cm, tkwiące pionowo w centralnej partii. Słupy te, odległe od siebie o prawie 4 metry, mogły pierwotnie podtrzymywać drewnianą konstrukcję przedpiersia, wieńczącego koronę wału i stanowiącego bezpośrednią ochronę obrońców. Od strony majdanu grodowego wał na niektórych odcinkach zamknięty był drewnianą, pionową ścianą, na innych zaś zamknięty był pochyłym nasypem o łagodnym stoku. Podgrodzie południowe bronione było w najstarszej fazie osadnictwa wałem drewniano – ziemnym, którego ściana zewnętrzna składała się ze słupów rozmieszczonych w jednej linii, co około 70 cm. Słupy były ostro zakończone, o średnicy do 15 cm, wbite pionowo w ziemię do głębokości 60 cm. Stanowiły zapewne elementy konstrukcyjne plecionkowo-słupowej ściany wału, zarówno zewnętrznej (czołowej), jak i zapewne wewnętrznej (od strony majdanu). Nie wiadomo jaka była jego szerokość oraz wysokość.
Wał kolejnej fazy, wzniesiony w IX wieku, który jako jedyny nie został zniszczony na skutek spalenia, zbudowany był w konstrukcji skrzyniowej, zapewne zrębowej. Miał szerokość około 4,5 metra u podstawy, wysokość natomiast sięgała najmniej 2 metrów, a wraz z ochraniającym obrońców przedpiersiem co najmniej 3 metry. Ściany zewnętrzna i wewnętrzna wału wsparte były na dużych, pionowo wkopanych słupach, rozmieszczonych wzdłuż linii ścian co 2,5 metra. Górne końce tych słupów były zapewne powiązane z zakończeniami słupów umieszczonych wewnątrz wypełniska skrzyń wału. Wypełnisko skrzyń w części zewnętrznej stanowiły głównie duże fragmenty łamanego piaskowca wymieszanego z gliną, a środkowe i tylne części skrzyń wypełniała wyłącznie glina. U podstawy wewnętrznej ściany wału zalegał bruk z dużych, płaskich kamieni, szerokości około 1 metra. Umieszczono go tam zapewne w celu zapobieżenia podmywaniu wału przez wody deszczowe i roztopowe, spływające z wyżej położonych partii majdanu.
Z X stuleciem związany był trzeci z kolei wał, o konstrukcji skrzyniowej, z dwoma rzędami skrzyń. Jego szerokość była największa ze wszystkich, przekraczała nieco 6 metrów. Wysokość wraz z przedpiersiem wynosiła od 3,5 do 5 metrów. Jako swego rodzaju bermę między fosą a ścianą zewnętrzną nowo wznoszonego wału wykorzystano pozostałości starszych umocnień, w które wkopano pionowo ustawione drewniane słupy o średnicy 20-30 cm. W efekcie ścianę zewnętrzną wału tworzyła palisada zbudowana ze słupów, których górne końce zapewne tworzyły przedpiersie wału. Od strony wewnętrznej do palisady przylegały poziomo jedna nad drugą ułożone belki lub dranice, tworzące rodzaj szalunku, ale będące w rzeczywistości zewnętrzną ścianą skrzyń, stanowiących rdzeń wału (zapobiegał on wymywaniu ziemi przez wody deszczowe i roztopowe). Podobnie wewnętrzną ścianę wału tworzyły zewnętrzne ściany skrzyń, wzmocnione dodatkowo pionowo wkopanymi co 2,4-2,6 metra słupami. Skrzynie zewnętrzne wału zapchane były głównie dużymi fragmentami łamanego piaskowca, wewnętrzne natomiast wypełnione były gliną.
Najpóźniejszy wał, związany z okresem od połowy X do drugiej połowy XI wieku, posiadał konstrukcję skrzyniową, wybudowaną w technice zrębowej. Jako jego podstawę wykorzystano rozwaliska starszych wałów, mających wówczas postać ziemnego szańca o wysokości 2-3 metrów. Szerokość nowego wału wynosiła 4 metry, natomiast wysokość skrzyń około 5-5,5 metra, lecz różnica wysokości między dnem fosy, a szczytem wału, przekraczała pierwotnie aż 11,5 metra. Rdzeń wału złożony był ze skrzyń właściwych o szerokości do 2,5 metra, a także z węższych, półtorametrowych skrzyń tworzonych przez końce belek ścian wzdłużnych sąsiednich skrzyń właściwych, wystających poza wiązania zrębu. Wypełnisko skrzyń tworzyła glina i niezbyt liczne, dość duże fragmenty łamanego piaskowca. Ścianę zewnętrzną utworzono z palisadowo ustawionych słupów, których górne części mogły tworzyć przedpiersie. Ścianę wewnętrzną wału stanowiły pionowe słupy oraz konstrukcje zastrzałowe składające się z ukośnie ustawianych belek, które wzmacniały wał w miejscach najbardziej narażonych na destrukcję, czyli na wiązaniach zrębowych ścian wzdłużnych i poprzecznych skrzyń. Ponadto po wewnętrznej stronie wału prawdopodobnie przebiegała wspierana na słupach dookolna uliczka podwałowa, wyniesiona ponad poziom majdanu o około 1,5-2 metry. Tworzyła ona równocześnie rodzaj daszku zapobiegającego podmywaniu wewnętrznej ściany wału i rozmywaniu jego podstawy przez wody deszczowe.
Zabudowę mieszkalną grodu stanowiły domy naziemne, konstrukcji zrębowej, słupowej lub plecionkowej i półziemianki, przy czym na terenie głównej części grodziska nie stwierdzono obecności warstw kulturowych poza rejonem wału. Słabo zasiedlone były też podgrodzia, bez śladów liczniejszej zabudowy, prawdopodobnie pełniące głównie funkcję refugialną dla chroniącej się wewnątrz obwarowań na wypadek zagrożenia ludności i obronną, jako zwielokrotnione linie oporu odsuwające zagrożenie od głównej części grodu. Zabudowa gospodarcza grodu (kuźnie, pracownie rogowiarskie i ciesielskie, chlewy, stodoły itp.) mogła się znajdować w pobliżu domów mieszkalnych lub niekiedy warsztaty mogły być urządzane w ich wnętrzu, przede wszystkim na potrzeby własne mieszkańców. Jednym ze znanych urządzeń był gliniany, kopułkowy piec, usytuowany na terenie podgrodzia południowego, gdzie został wydrążony w zboczu wzgórza.
Stan obecny
Stanowisko w Naszacowicach jest obecnie trzecim grodem plemiennym z terenu Małopolski, którego funkcjonowanie w ramach monarchii piastowskiej udało się udokumentować w sposób nie budzący wątpliwości (dwa pozostałe grody tego rodzaju to Kraków i Stradów). Niestety dziś prawie cały obszar grodziska zajmują uprawy rolne niszczące powierzchnię założenia, a jego zbocza porastają świerkowo – sosnowe lasy. Pochodzące z rożnych okresów budowy wały grodowe, zachowane są przeważnie w formie uskoków terenu (skarp), przy czym częściowo ich wewnętrzne stoki zostały wypłaszczone aż po koronę materiałem zaoranym z wyżej położonych partii. Jedynie na kilku odcinkach wały zachowały się w formie nasypów. Wysokość zachowanych odcinków umocnień wynosi obecnie od 1 do prawie 7 metrów, szerokość w niektórych miejscach przekracza 15 metrów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dąbrowska E., Wielkie grody dorzecza górnej Wisły, Warszawa 1973.
Krąpiec M., Poleski J., Dwa grodziska wczesnośredniowieczne w Zawadzie Lanckorońskiej i Naszacowicach – datowanie metodą archeologiczną i dendrochronologiczną, „Przegląd Archeologiczny”, nr 44, 1996.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.
Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce, tom 3, red. J.Poleski, Wrocław 2019.