Historia
Około połowy XIII wieku Namysłów (Namslau) lokowano na prawie średzkim, a pod koniec tamtego stulecia otoczono obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Budowę murowanych fortyfikacji miejskich rozpoczęto przed 1348 rokiem, z inicjatywy i przy wsparciu finansowym króla czeskiego Karola IV, który częściowo sfinansował ich koszt. Powodem zaangażowania monarchy był fakt, iż po włączeniu do ziem Korony Czeskiej, Namysłów stał się ważnym punktem strategicznym na pograniczu z Królestwem Polskim.
Jako pierwszy wzniesiono odcinek wschodni, najbardziej dostępny i zagrożony, następnie południowy z wieżą bramy Wrocławskiej zbudowaną w 1390 roku. Modernizację wschodniego odcinka obwarowań przeprowadzono już pod koniec XIV wieku, kiedy to podwyższono niektóre baszty, wzniesiono basztę Piekarską w 1394 roku, wieżę wraz z bramą Krakowską w 1396 roku oraz basztę Karczmarską dwa lata później. Zakończenie budowy nastąpiło na początku XV wieku wraz z ukończeniem odcinka północnego i bramy Wodnej wzniesionej około 1415 roku. Później, w latach 1471-1497, powstał jeszcze niższy mur zewnętrzny z cylindrycznymi bastejami, których nie posiadał jednie wschodni odcinek umocnień Namysłowa. Prawdopodobnie uznano je tam za zbędne, ze względu na istniejącą od 1428 roku dodatkową ochronę w postaci drugiego rowu.
W okresie nowożytnym prace budowlane przy obwarowaniach, głównie naprawcze, przeprowadzono w XVI i XVII oraz po raz ostatni w pierwszej połowie XVIII wieku. W drugiej połowie XVIII wieku następowało stopniowe niszczenie i usuwanie starych oraz niepotrzebnych już fortyfikacji miejskich, a zwłaszcza zabudowywanie ulicy podmurnej oraz obszaru międzymurza. Proces ten nasilił się w XIX stuleciu, przy czym materiał budowlany pobierany z obwarowań wykorzystywano na wznoszenie przy nich nowych budynków. Na miejscu dawnej fosy dookoła miasta urządzono promenadę.
Architektura
Ukształtowanie terenu i rzeka Widawa, płynąca wzdłuż północnej granicy miasta szeroką, podmokłą doliną, sprawiały, że najbardziej zagrożone miasto było od strony wschodniej. Z tego kierunku oraz od południa i zachodu przed obwodem murów obronnych przekopano nawodnioną fosę. Dodatkowe zabezpieczenie stanowiły rozlewiska Widawy od wschodu i północnego – zachodu, natomiast na zakończeniu cypla wysoczyzny po stronie zachodniej miasta powstał zamek.
Mury obronne Namysłowa wzniesiono z cegły o układzie gotyckim, przy czym na niektórych odcinkach posiadały podmurówkę z kamienia polnego. Obwód po stronie północnej i południowej miał grubość 1,7 metra, a mury od strony wschodniej 2,2 metra grubości. Ich wysokość wynosiła od 4,5 (przy bramie Krakowskiej) do 6 metrów bez uwzględnienia przedpiersia z krenelażem, które miało nieco ponad 2 metry wysokości. Blanki o długości 3,1 metra były rozmieszczone w odstępach około 1 metra, a przynajmniej na niektórych odcinkach korona muru zaopatrzona była w ganek hurdycji. Początkowo nieosłonięty chodnik w koronie muru obronnego, w XV wieku w związku z rozwojem broni palnej został zadaszony, by unikać zawilgocenia prochu pośród obrońców.
Pierścień murów wzmocniony był 37 basztami o różnych formach, rozmieszczonymi nieregularnie w odległościach od 21 do 36 metrów, czyli w odległości skutecznego strzału z kuszy. Wystawały one o kilka metrów (około 4-5 metry) poza lico muru obwodowego, przy czym najsłabiej wysunięte były baszty w południowej części obwodu obwarowań, gdzie kurtyny murów dochodziły do środka ich bocznych ścian. Początkowo część z baszt była zapewne otwarta od strony miasta. Masywniejsze baszty o zamkniętej formie wzniesione zostały w najbardziej newralgicznych punktach obrony, czyli w narożach wschodnich (baszty Karczmarska i Piekarska). Dwie kolejne masywne czworoboczne baszty, czy też wieże flankowały bramę Wrocławską i Krakowską. Dodatkowo w północnej części obwodu, w załamaniu kurtyny pomiędzy basztami, znajdował się dansker, wspomniany w zapisie kroniki miejskiej z 1396. Z uwagi na bliskość odnogi rzecznej w pobliskim murze wykonano dwa przepusty, zasilające w wodę młyn miejski.
W drugiej połowie XV wieku z trzech stron miasta wzniesiono drugi, zewnętrzny pierścień murów z półkolistymi i wielobocznymi bastejami. Miał on grubość 0,7-0,75 metra, około 3-4 metry wysokości i co najmniej w niektórych partiach był on wzmocniony przyporami. W okresie realizacji obwodu bastejowego zostało przebudowane przedpiersie wysokiego muru wewnętrznego, w którym zwieńczenie kurtyny blankami zastąpiono ścianą z otworami strzelniczymi i z chodnikiem obrońców krytym daszkiem.
Do Namysłowa prowadziła południowo – zachodnia brama Niemiecka, zwana także Wrocławską lub Brzeską, brama wschodnia zwana Polską, Krakowską lub Kluczborską oraz tzw. brama Wodna na północy. Brama Krakowska flankowana była przez wysoką czworoboczną wieżę o wymiarach w planie 7,6 x 7,8 metra i grubości ścian pierwszej kondygnacji 2,5 metra. Jej wysokość wynosiła pierwotnie około 28 metrów. Najniższą jej kondygnację tworzył zasklepiony odcinkowo loch więzienny, dostępny jedynie poprzez otwór w sklepieniu, wyższe natomiast piętra, których było co najmniej sześć, zostały nakryte stropami. Komunikację pomiędzy nimi zapewniały zwykłe drabiny. Wejście do wieży znajdowało się od strony miasta w elewacji zachodniej, na wysokości prawie 10 metrów, w półkoliście zwieńczonym portalu. Umieszczony był na poziomie drewnianego ganku, który dźwigały wsporniki osadzone w murach. Łączył on zapewne ganek kurtyny muru po stronie północnej wieży z jej kondygnacją nad przejazdem bramnym. Wewnątrz wieży poszczególne piętra doświetlały rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe. Sam przejazd bramny o szerokości 3,5 metra, przylegający do wieży od południa, chroniony był wrotami i broną umieszczaną we wnęce. Ponad przejazdem prawdopodobnie znajdował się drewniany ganek o funkcji hurdycji. Przejazd bramny poprzedzało wzniesione wraz z nim niewielkie przedbramie o planie zbliżonym do prostokąta, mające około 6 metrów szerokości i co najmniej 8 metrów długości.
Najstarszą formę bramy Wrocławskiej tworzyła wieża o planie zbliżonym do kwadratu oraz otwór bramny w kurtynie. Wieżę tą o nieznanej obecnie wysokości i bokach długości około 7,5 metra zbudowano na kamiennej ławie fundamentowej grubości 1,5-1,7 metra. W odległości około 2 metrów od niej w kurtynie muru znajdował się szeroki na 2,5 metra otwór bramny o wykroju być może półkolistym z dwoma oknami nad nim. Do bramy Wrocławskiej prowadził most zwodzony oraz szyja przedbramia, a podobne rozwiązanie miał prawdopodobnie również wjazd do miasta od wschodu, gdyż na archiwalnych planach widać most i po drugiej stronie fosy przedbramie flankowane wieżyczkami. Także przed mieszczącą się w wieży bramą Wodną znajdowało się przedbramie zaopatrzone w most zwodzony.
Po stronie zachodniej pierścień obwarowań łączył się z zamkiem, zaopatrzonym we własne fortyfikacje. Być może jednak do końca XIV wieku zamek, a wcześniej gród, oddzielało od miasta ramię Widawy. Wówczas dopiero przekierowano koryto rzeki na północ, czego potwierdzeniem miała być budowa tamże młyna Grodzkiego. Około 1400 roku nastąpiłoby więc powiększenie miasta o zachodnią dzielnicę klasztorno – szpitalną i w konsekwencji połączenie go murami z zamkiem w jeden zwarty system fortyfikacyjny.
Stan obecny
Głównym elementem z zachowanych do dziś obwarowań jest brama Krakowska, fragmenty murów obronnych z basztami przetrwały także w północno – zachodniej i północno – wschodniej części miasta. Z wewnętrznego muru miejskiego widoczny jest odcinek wschodni biegnący wzdłuż ulicy Fortecznej, składający się z zespołu wieży i bramy Krakowskiej oraz dochodzącej do nich od północy kurtyny z trzema basztami. Po stronie północnej miasta widoczne są dwa odcinki: krótszy na tyłach kościoła parafialnego z jedną łupiną baszty oraz dłuższy, rozciągający się pomiędzy wylotem ulicy Armii Krajowej a klasztorem pofranciszkańskim, z zachowanymi sześcioma basztami a także reliktem danskeru w rejonie młyna miejskiego. Z wewnętrznego muru miejskiego strony południowej widać fragmenty różnej długości z różnie zachowanymi siedmioma basztami, w tym jedną półkolistą. Mur zewnętrzny tworzy tam poprzerywaną linię i trzy basteje. Ciekawostką są dwa arkadowe przepusty w murze północnym, przez które przepływa odnoga rzeki Widawy.
pokaż bramę Krakowską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, R.Eysmontt, zeszyt 11 Namysłów, Wrocław 2015.
Legendziewicz A., Problematyka badawczo-konserwatorska wybranych zespołów bramnych na Śląsku [w:] Obwarowania miast – problematyka ochrony, konserwacji, adaptacji i ekspozycji. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej, red. A. Górski, Kożuchów 2010.
Legendziewicz A., Średniowieczne fortyfikacje Namysłowa w świetle badań architektoniczno-archeologicznych [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, Tom 60.2, Wrocław 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.