Historia
Pierwsza wzmianka o namysłowskim kościele farnym pojawiła się w 1278 roku. Proboszczem w „de civitate Namzlov” był wówczas niejaki Dietriech (Theodoricus), ukarany ekskomuniką w okresie sporu Henryka IV z biskupem Tomaszem II. Patronat nad kościołem prawdopodobnie sprawowała rada miasta. Murowany kościół, pierwotnie o formie bazyliki, zaczęto wznosić najpóźniej na początku XIV wieku, przy czym prace rozpoczęto od prezbiterium, które przez jakiś czas mogło funkcjonować samodzielnie, posiadało bowiem starannie uformowany szczyt zachodni.
Pod koniec pierwszej połowy XIV wieku zaczęto wznosić wieżę oraz nowy korpus nawowy z wykorzystaniem murów obwodowych korpusu starszej bazyliki, które podwyższono i wzmocniono przyporami. Jeszcze przed ukończeniem korpusu zaczęto do niego dostawiać kaplice. W latach 70-tych XIV wieku w ukończonym korpusie założono sklepienia, natomiast na początku XV wieku rozpoczęto rozbiórkę starego prezbiterium i budowę na jego miejscu nowego. Prace te ruszyły w 1401 lub w 1405 roku, wtedy też miała mieć miejsce nadbudowa wieży. Przebudowany na halę kościół został ukończony około końca drugiej ćwierci XV wieku.
W czasie pożaru w 1483 roku kościół został częściowo zniszczony. Wpierw, do 1485 roku, zdołano go prowizorycznie odbudować i przystosować do pełnienia funkcji sakralnych, lecz prace kontynuowano, dzięki czemu w 1493 roku biskup Jan mógł kościół ponownie konsekrować. Dalsza rozbudowa trwała do początków XVI wieku. W 1495 roku uzupełniono sklepienia w nawie głównej, a w 1526 roku umieszczono datę na portalu zakrystii, zapewne związaną z momentem ukończenia robót (XVI-wieczna zakrystia zapewne stanęła na miejscu starszej, zniszczonej pożarem, o czym świadczyłby brak przypór i okien na długości trzech przęseł prezbiterium).
W 1525 roku, w wyniku reformacji, kościół został przejęty przez ewangelików, którzy rok później dobudowali wspomnianą zakrystię. W 1655 roku budowla ponownie przeszła w ręce katolików. W XVII-XIX wieku kościół był wielokrotnie remontowany i odnawiany (między innymi wzniesiono wówczas południową kruchtę i portal do wieży), przy czym ostatnie większe prace prowadzono w latach 1868-1869.
Architektura
Kościół wzniesiono w północno – wschodniej części miasta, na wschód od rynku, blisko miejskich murów obronnych. Pierwotnie była to trójnawowa bazylika, zapewne o czteroprzęsłowym korpusie pozbawionym przypór. Prezbiterium było jednoprzestrzenne, sąsiadujące z umieszczoną od północy zakrystią. Ta stosunkowo skromna budowla przykryta była drewnianym stropem, z wnętrzem oświetlanym wąskimi oknami.
Pod koniec średniowiecza kościół uzyskał formę budowli halowej, trójnawowej, z trójbocznymi zamknięciami naw od wschodu. Całkowita długość kościoła (bez części wielobocznych) wyniosła 47,2 metra, wysokość natomiast 14,5 metra. Nawa główna o szerokości 7,2 metra otrzymała tą samą wysokość co szerokie na 4,2 metry nawy boczne. Prezbiterium nie zostało wyodrębnione zewnętrznie z bryły kościoła, choć rozgraniczenie części kościoła przeznaczonej dla świeckich od części kapłańskiej oznaczone zostało ukośnie położonymi przyporami (północna została w XV wieku wtopiona w kaplice). Po stronie północnej prezbiterium usytuowano późnośredniowieczną, trójprzęsłową zakrystię, a na wysokości korpusu trzy kaplice. Od strony zachodniej kościoła znalazła się pochodząca jeszcze z przełomu XIII i XIV wieku czworoboczna, czterokondygnacyjna wieża, początkowo o wysokości około 22 metrów, później podwyższana powyżej kalenicy dachu. Od południa wybudowano cztery kaplice, z których dwie po po stronie zachodniej były wyższe od pozostałych, zbliżone wysokością do korpusu kościoła.
Na zewnątrz kościół opięty został przyporami, w korpusie nawowym dostawionymi do starszych murów dawnej bazyliki, które w XIV wieku podwyższono. O tym, że w momencie przebudowy korpusu nawowego funkcjonowało jeszcze stare prezbiterium, świadczyłyby dwie wspomniane powyżej, umieszczone pod skosem, a nie prostopadle do osi przypory, początkowo stanowiące wschodnią część korpusu, a ostatecznie środkową część kościoła. Między przyporami przepruto ostrołukowe, przeważnie trójdzielne okna o ceglanych laskowaniach, bez maswerków w korpusie i z kamiennymi maswerkami w prezbiterium. Tylko w wąskich ścianach wschodnich zamknięć umieszczono okna dwudzielne. Nad oknami poprowadzono fryz zębaty z cegieł ułożonych przekątnikowo, a nad nimi poziomą otynkowaną blendę i gzyms. Cokół o profilu uskokowym, ze sfazowanymi krawędziami wykonano z dwóch warstw cegieł ułożonych w wałek, za wyjątkiem piaskowcowych narożników przypór. Przypory oraz ich uskoki nakryto dwuspadowymi daszkami.
Wieżę w kondygnacji przyziemia otwarto trzema ostrołucznymi arkadami, elewacje zaś opięto przyporami ozdobionymi w górnych partiach blendami. Najniższa kondygnacja przykryta została sklepieniem krzyżowo – żebrowym z żebrami o profilu gruszkowym, wspornikami o kształtach głów i z kolistym, płaskorzeźbionym zwornikiem (weraicon). Ściany na wysokości pięter przebito szczelinowymi oknami, od strony wnętrza umieszczonymi we wnękach, jedynie na pierwszym piętrze elewacji południowej przepruto okno ostrołuczne. Czwarta kondygnacja oddzielona została tynkową opaską i gzymsem utworzonym z cegieł ułożonych główkami. Tam też elewacje wieży ozdobiono tynkowanymi, ostrołucznie zamkniętymi blendami. Wewnątrz piętra porozdzielano stropami, na pierwszym piętrze osadzonymi na kamiennych wspornikach, wyżej mocowanymi w gniazdach. Do wysokości drugiego piętra wiodły schody umieszczone w grubości muru, wyżej zapewne drabiny. W XV wieku wieżę podwyższono o dwie kondygnacje z bogatą artykulacją elewacji. Rozgraniczono je opaską tynkową i rozczłonkowano blendami o różnych formach i wysokościach, niektórymi przebitymi szczelinowymi otworami lub oknami. Szczeliny oraz krenelaż wieńczący znajdującą się blisko murów miejskich wieżę, świadczyły, iż jeszcze w XV wieku miała ona funkcje obronne. Najwyższa, siódma kondygnacja została nieco obniżona po pożarze z 1483 roku. Wieńczył ją taras z którego wodę odprowadzały kamienne rynny.
Korpus nawowy otrzymał układ trójnawowej hali o nierównej liczbie przęseł, gdyż w nawie środkowej wykonano trzy przęsła prawie kwadratowe z dwiema parami filarów, podczas gdy ściany zewnętrzne podzielono na cztery przęsła. Najpewniej była to zamierzona kompozycja, a nie układ wynikający z dostosowania się do wcześniejszej budowli, z której pozostał podział na cztery przęsła. Prezbiterium otrzymało podobny podział na przęsła i wysokość jak w części zachodniej.
Wewnątrz nawa główna nakryta została sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym, nad nawami bocznymi umieszczono natomiast sklepienia pięciopodporowe w przęsłach środkowych i odpowiednio zmodyfikowane w przęsłach skrajnych. Kaplice zwieńczono sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, sieciowymi i trójpodporowymi, zaś zakrystię sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Na zwornikach nawy głównej umieszczono m.in. głowę Chrystusa, głowę św. Jana Chrzciciela, orła śląskiego, czy tarczę z lwem. Także wspornikom nadano różnorodne formy np. w kształcie delikatnej dekoracji roślinnej, masek czy ludzkich głów, a nawet całych postaci. W nawach bocznych żebra nie zostały podparte przez wsporniki, lecz wniknęły w ścianę, ucięte poziomą linią. W kaplicach zworniki uzyskały kształty koliste, zarówno gładkie jak i płaskorzeźbione. We wschodniej kaplicy przy nawie północnej, jako jedynej zamkniętej trójbokiem, zworniki udekorowano płaskorzeźbionymi głowami oraz maskami. W kaplicy wschodniej ze sklepieniem trójpodporowym zastosowano zwornik z gwiazdą, zaś w drugiej od zachodu dwa wsporniki o kształtach głów.
Podtrzymujące sklepienia filary międzynawowe w części zachodniej otrzymały formę prostokątną ze ściętymi narożnikami, z lizenami o narożnych wklęskach, pierwotnie schodzącymi do posadzki. Filary nie otrzymały tam baz ani głowic, zakończono je poziomą płaszczyzną na której oparto arkady o trzech profilowanych uskokach. W części wschodniej filary umieszczono na cokołach, z profilowanymi narożnikami złożonymi z wałków i wgłębień. Nawa główna otwarta została do naw bocznych ostrołukowymi arkadami, a analogiczne arkady oddzieliły nawy boczne od kaplic. Trzy arkady z gurtami rozdzieliły także część wschodnią kościoła od zachodniej, spoczywając na filarach o większej długości niż pozostałe, gdyż złożonych z połówek filarów prezbiterialnych i połówek filarów nawowych. Wschodnia część kościoła uzyskała bogatszy wystrój architektoniczny nie tylko w formie filarów, ale i profilowaniu krawędzi arkad międzynawowych oraz rzeźbiarskim opracowaniu zworników i wsporników.
Stan obecny
Kościół zachował do dzisiaj formę gotyckiej hali, wzniesionej przy użyciu murów starszej, XIII-wiecznej bazyliki (mury obwodowe korpusu do wysokości około 4,8 metra), a powiększonej w XV wieku o wschodnią część i kaplice. Zmiany nowożytne to przede wszystkim hełm wieży, kruchta południowa przy prezbiterium, czy portal prowadzący do wieży. Nie zachował się niestety główny gotycki portal wejściowy do kościoła, pozostały jedynie skromne portale wiodące do zakrystii i kaplicy południowej. Zmianie uległ także układ dachów południowych kaplic, które w trakcie przekształceń utraciły swoje gotyckie szczyty. Maswerki zostały wymienione za wyjątkiem okien kaplic po stronie północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Lasota C., Legendziewicz A., Badania gotyckiej architektury Namysłowa. Kościół parafialny miasta lokacyjnego, „Architectus”, 1-2 (17-18), 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.