Historia
Klasztor franciszkański założony został w Namysłowie w czwartej ćwierci XIII wieku, w 1284 lub 1285 roku. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1285 roku, gdy nadano odpust klasztorom kustodii wrocławskiej, a pośród nich także i konwentowi namysłowskiemu. Jeszcze w tym samym roku został on przyjęty do proksiążęcej franciszkańskiej prowincji saksońskiej, skonfliktowanej z władzami prowincji polsko-czeskiej.
Franciszkanie namysłowscy początkowo mieszkali poza miastem („apud nostram civitatem”). Dopiero w 1321 roku książę oleśnicki Konrad nadał namysłowskim franciszkanom działkę w mieście, w pobliżu zamku i murów miejskich, w zamian za starą parcelę którą potrzebował z uwagi na pobliską książęcą słodownię. Wkrótce potem wewnątrz murów miejskich rozpoczęto budowę murowanego kościoła klasztornego pod wezwaniem NMP oraz zabudowań klauzury. Sam kościół wznoszono w trzech etapach, zaczynając od wzniesionego w drugiej ćwierci XIV wieku prezbiterium. Następnie w połowie XIV wieku zbudowano trójnawowy korpus o formie bazyliki, a około 1420 roku na jego miejscu wystawiono nowy, późnogotycki, bazylikowy lub pseudobazylikowy. Wtedy też zapewne ukończone zostały zabudowania klasztornej klauzury. Pierwsze prace naprawcze musiano wykonywać już w 1497 roku, kiedy to runęła wieża kościelna.
Na początku XVI wieku, w związku z postępującą reformacją, życie monastyczne w Namysłowie podupadło. Nie pomogła nawet reforma z 1523 roku, gdy na miejsce franciszkanów konwentualnych sprowadzono bernardynów. Od 1536 roku, po przejęciu przez protestantów, klasztor służył jako szpital i magazyn. Dopiero na fali kontrreformacji, w 1654 roku, został rewindykowany i przekazany w tymczasowy zarząd wydelegowanym franciszkanom. Przez długi czas stał jeszcze opuszczony, aż na mocy dekretu z 1667 roku, kościół i zabudowania klasztorne przekazano zakonowi minorytów z Nysy. W trakcie wizytacji z 1666 roku stwierdzono, że kościół znajdował się złym stanie, dlatego około 1675 roku przeprowadzono prace remontowe połączone z barokizacją budowli. Już jednak w 1682 roku kościół zniszczył pożar po którym rok później potrzebne były kolejne remonty. Następny pożar uszkodził budowlę w 1783 roku.
W 1810 roku, w wyniku sekularyzacji klasztoru kościół został zamknięty. Świątynię zamieniono na magazyn wojskowy, niszcząc przy okazji część maswerków. Trzynaście lat później zakupiły ją władze miejskie, zamieniając na spichlerz. Zamurowano wówczas część okien, wyposażenie sprzedano lub przekazano do innych kościołów. Dopiero w 1982 roku na prośbę proboszcza parafii św. Piotra i Pawła, Ministerstwo Kultury i Sztuki przekazało jej zabytkowy kościół na wieczyste użytkowanie. Wtedy też rozpoczęły się prace remontowe.
Architektura
Klasztor założony został w zachodniej części lokacyjnego miasta, w bliskiej odległości od murów obronnych, które przebiegały po stronie północnej i północno – zachodniej, łącząc się dalej z obwarowaniami zamku. Od południa konwent sąsiadował z jedną z głównych dróg miejskich, biegnącą na wschód ku rynkowi i dalej do bramy Krakowskiej. Po drugiej stronie owej ulicy mogły się znajdować zabudowania klarysek, które miały mieć połączenie z kościołem klasztornym. Po stronie zachodniej i południowo – zachodniej przed klasztorem otwierał się plac zamknięty kościołem i szpitalem św. Ducha i św. Jerzego oraz bramą Wrocławską.
Klasztor składał się z kościoła stanowiącego południową część założenia, oraz z zabudowań klauzury, dostawionych do niego od północy, gdzie trzema skrzydłami otaczały wirydarz. Najstarszym skrzydłem z połowy XIV wieku była część wschodnia, dostawiona prostopadle do prezbiterium. Następnie wzniesiono skrzydło północne, a w pierwszej połowie XV wieku wybudowane zostały krużganki oraz skrzydło zachodnie, którego fasada wzniesiona była na linii muru fasady korpusu nawowego kościoła. Głównym skrzydłem klasztoru u schyłku średniowiecza była część wschodnia, zawierające na parterze między innymi, licząc od południa: zakrystię, refektarz, podpiwniczone kuchnię, spiżarnię i małe pomieszczenie. Jedno z wnętrz parteru skrzydła północnego stanowiła zasklepiona kaplica. W skrzydle zachodnim na parterze pierwotnie mieściła się gotycka sala nakryta sklepieniem, prawdopodobnie o funkcji kapitularza. Miały się tam też znajdować cele dostępne z korytarza, przypuszczalnie zlokalizowane na piętrze.
Kościół początkowo składał się z prostokątnego w planie, trójnawowego, czteroprzęsłowego korpusu o formie bazyliki, a po przebudowie z pierwszej połowy XV wieku z korpusu trójprzęsłowego o formie bazyliki lub pseudobazyliki, rozmiarów około 22,3 x 19 metrów, do którego od wschodu dostawione było starsze prezbiterium z drugiej ćwierci XIV wieku, składające się z trzech przęseł prostokątnych i wielobocznego zamknięcia (pięć boków ośmioboku). Prezbiterium było mniej więcej szerokości nawy głównej i nieco wyższe od korpusu. W XV wieku na styku nawy południowej i prezbiterium dobudowano smukłą, czworoboczną wieżę.
Korpus i prezbiterium na zewnątrz opięte zostały uskokowymi przyporami, cokołem i nakryte dachami dwuspadowymi. Okna przepruto ostrołukowe, dwudzielne i trójdzielne, wypełnione maswerkami z motywami trójliści i czwórliści, rozmieszczone regularnie od południa, wschodu oraz zachodu. Powyżej okien prezbiterium poprowadzono zdwojony fryz ząbkowy. Portale wejściowe znajdowały się od południa w pierwszym i trzecim przęśle, przy czym to drugie zamurowano w XV wieku. Kolejny portal znajdował się od zachodu na osi nawy głównej, następne łączyły nawę północną z krużgankiem, prezbiterium z zakrystią i prezbiterium z krużgankiem.
Wewnątrz korpusu pierwotnie podział na nawy zapewniały trzy pary czworobocznych filarów, po późnogotyckiej przebudowie natomiast dwie pary filarów na rzucie wydłużonych ośmioboków z lizenami od północy i południa. W nawach bocznych umieszczono półfilary. Nawa główną łączyła się z prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy, ale w przyziemiu prezbiterium oddzielone było od korpusu lektorium, które stanowiło granicę między częścią kościoła dostępną dla świeckich i przystępną wyłącznie dla zakonników. Wnętrze prezbiterium przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe, podsklepione były też nawy boczne. Nie ma pewności co do zwieńczenia nawy głównej, która być może wzorem miejscowej fary przykryta była sklepieniem gwiaździstym. Piętro nad znajdującą się po północnej stronie zakrystią, otwarte było arkadą na prezbiterium.
Stan obecny
Do czasów współczesnych gotycką formę w dużym stopniu zachował dawny kościół klasztorny, podczas gdy zabudowania klauzury uległy gruntownej przebudowie w czasach nowożytnych, a następnie częściowej rozbiórce. Niestety przekształceniu uległa bryła korpusu nawowego za sprawą utraty szczytu zachodniego i zmiany formy dachu. Przekształcono też część okien, przepadły w niektórych maswerki. Nie zachowały się sklepienia korpusu nawowego oraz wschodniego zamknięcia prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, R.Eysmontt, zeszyt 11 Namysłów, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.