Historia
Myślibórz do 1261 roku należał do templariuszy, którzy w tymże roku zrzekli się go na rzecz margrabiów brandenburskich. Nowi właściciele niedługo później przeprowadzili lokację miasta, w związku z którą w Myśliborzu w latach sześćdziesiątych XIII wieku wybudowano pierwszy, granitowy kościół parafialny. Został on zniszczony podczas najazdu księcia Bolesława Pobożnego w 1271 roku, lecz wojna nie zahamowała rozwoju miasta, ani nie osłabiła przychylności dla niego margrabiów. W 1298 roku, na mocy decyzji margrabiego Albrechta III, powołana została przy kościele kapituła kolegiacka, obdarowana rozległymi dobrami i patronatem nad kościołem farnym.
Ufundowanie kolegiaty stało się impulsem do podjęcia na początku XIV wieku szeroko zakrojonych prac budowlanych nad kościołem. Zaczęto je zapewne od prezbiterium, być może wykorzystując południową ścianę starszego kościoła, a z pewnością posługując się materiałem z jego rozbiórki. Jednocześnie rozpoczęto też budowę wieży, jednak okres wewnętrznego zamętu w latach 1319-1323 po śmierci margrabiego Waldemara, oraz najazd wojsk polsko-litewskich z 1326 roku, z pewnością spowolniły tempo budowy. W roku tym przynajmniej część kościoła musiała być już użytkowano, gdyż ufundowano wówczas przez radę miejską „fraternitatem advenarum”.
W latach 30-tych XIV wieku kapituła myśliborska poparła margrabiego Ludwika w jego sporze z papieżem, za co władca odwdzięczył się darowiznami, między innymi przekazał w 1335 roku kapitule patronaty nad kościołami w Lipianach, Strzelcach Krajeńskich, Dobigniewie i Warnicach. Kolejne nadania miały miejsce w latach 1337, 1340 i 1341. W 1346 roku kapituła zrzekła się na rzecz rady miejskiej patronatu nad dwoma ołtarzami bocznymi, kościół musiał więc być już na tyle rozbudowany, że był je w stanie pomieścić. Prace jednak nadal trwały, gdyż w 1355 roku margrabia Ludwik zezwolił w celu jego ukończenia na wycinkę drzew ze swego lasu. W latach 1363 i 1364 Ludwik Rzymski uczynił dla kościoła fundację dwóch ołtarzy.
W latach 1433-1434 miasto wraz jego kościołami zostało spustoszone przez husytów, którzy wspierając Królestwo Polskie wyruszyli ze zbrojną wyprawą na ziemie zakonu krzyżackiego, docierając poprzez Nową Marchię aż do wybrzeży Morza Bałtyckiego. W Myśliborzu odbudowa ze zniszczeń stała się okazją do podwyższenia murów obwodowych i okien korpusu nawowego, a także arkad międzynawowych kościoła. Dobudowano również górną kondygnację wieży zachodniej, dostawiono kaplicę oraz przybudówki przy chórze.
W 1538 roku, w związku z wprowadzeniem na Pomorzu luteranizmu, kościół stał się zborem protestanckim, a rok później wielki pożar miasta uszkodził budowlę. Zniszczenia były na tyle poważne, że przez około pięćdziesiąt lat funkcję kościoła parafialnego pełnił kościół klasztorny dominikanów. Kolegiata została odbudowana w latach 1582-1592. W 1630 roku w trakcie wojny trzydziestoletniej świątynia ucierpiała z powodu splądrowania przez wojska cesarskie, zaś w 1655 z powodu pożaru. Kolejną odbudowę przeprowadzono w latach siedemdziesiątych XVII wieku, kiedy to wymieniono część sklepień. W pierwszej połowie XIX stulecia wyremontowano dachy i częściowo przelicowano elewacje. W latach 1904-1905 wykonano gruntowny remont kościoła połączony z jego regotyzacją.
Architektura
Kościół został wzniesiony z równomiernie obrobionych kwadr granitu i cegły w wątku wendyjskim, na placu zajmującym teren na wschód od rynku. Plac ten pierwotnie był otoczony budynkami i jedynie dość wąskie przejścia łączyły go z rynkiem oraz z sąsiednimi ulicami. Budowla z XIV/XV wieku powstała jako orientowana względem stron świata, trzynawowa, trójprzęsłowa, halowa z niższym, prosto zamkniętym, dwuprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej i z masywną, kwadratową wieżą od zachodu. Od północy dostawiono dwie przybudówki: jedną przy nawie, prawdopodobnie oryginalnie kaplicę, a drugą przy prezbiterium, w której mieściła się obszerna zakrystia o długości równej z kapłańską częścią kościoła.
Korpus nawowy kościoła otrzymał formę zwartego bloku nakrytego wielkim, dwuspadowym dachem, którego kalenica sięgnęła niemal korony murów wieży. Prezbiterium powtórzyło kształt korpusu, ale w nieco mniejszej skali. Jedynym urozmaiceniem bocznych elewacji stały się pozbawione uskoków przypory, pomiędzy którymi rozmieszczono dość wąskie, ostrołukowe okna o rozglifionych ukośnie ościeżach. Elewacje prezbiterium wzbogacono odsadzką, przebiegającą powyżej wysokości parapetów okiennych. Wyróżniono natomiast udekorowane blendami elewacje wieży. Pierwotnie była ona o jedno piętro niższa, dlatego jej górna kondygnacja po podwyższeniu w okresie późnogotyckim ozdobiona została przy zastosowaniu łuków koszowych, a ściany utworzono pionowe w przeciwieństwie do lekko zwężających się ku górze i wydzielonych uskokami niższych kondygnacji. Szczyty wschodnie korpusu i prezbiterium rozczłonkowano blendami ostrołukowymi w układzie schodkowym, piramidalnym.
Przyziemie wieży otwierało się na zewnątrz trzema szerokimi arkadami, a czwartą komunikowało się z nawą główną. We wnętrzu tworzyła się czworoboczna przestrzeń zajmująca wysokość dwóch kondygnacji i nakryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na cylindrycznych służkach. Nawa główna, ponad dwa razy szersza od bocznych, wydzielona została masywnymi, ośmiobocznymi filarami dźwigającymi ostrołukowe, nieprofilowane arkady. Co ciekawe przęsła stopniowe wydłużano ku zachodowi, przy czym największa różnica utworzona została między przęsłem zachodnim a środkowym. Przy łuku tęczowym i ścianie zachodniej arkady oparto na półfilarach przyściennych. Pół-ośmioboczne filary na których opierały się średniowieczne sklepienia umieszczono także przy nawach bocznych.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego gotycki układ przestrzenny i bryłę z częściowo przelicowanymi elewacjami, bez oryginalnych sklepień w nawie głównej i prezbiterium (co więcej w prezbiterium nie zachowały się pierwotne elementy rozczłonkowania ścian, a w korpusie ślady po systemie podtrzymywania sklepień – wsporniki, konsole, służki). Prawdopodobnie efektem późniejszej rekonstrukcji jest też sklepienie w przyziemiu wieży. W ścianach prezbiterium obecnego kościoła znajdują się znaczne partie murów pierwotnej, romańskiej budowli, o regularnym układzie starannie ociosanych kwadr. W ścianie południowej prezbiterium zachowała się archiwolta romańskiego portalu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.