Historia
Pierwsza wzmianka o Muszynie pojawiła się w źródłach pisanych w 1288 roku, kiedy to przeszła we władanie biskupów krakowskich, po rozstrzygnięciu ich sporu ze spadkobiercami Wysza z Niegowici. Na początku XIV wieku dobra w Muszynie znajdowały się w rękach biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Zapewne wówczas powstał drewniano-ziemny gródek oddalony od późniejszego zamku o około 100 metrów na północ. Już jednak około 1304 – 1308 roku Muskata stracił swe dobra w wyniku konfiskaty Władysława Łokietka, na skutek walk z władcą w okresie jednoczenia przez niego rozdrobnionych ziem Polski. W 1391 roku, za panowania Władysława Jagiełły, zostały one odzyskane dla biskupstwa krakowskiego przez biskupa Jana z Radlicy.
Murowany zamek powstał pod koniec XIV lub na początku wieku XV. Choć nie można wykluczyć podjęcia prac z inicjatywy biskupa Jana z Radlicy, to zdecydowanie bardziej prawdopodobne jest, że właściwym fundatorem założenia był znany ze swej działalności inwestorsko-budowlanej Zbigniew Oleśnicki, sprawujący urząd biskupi w latach 1423 – 1455. W takim wypadku najazd na Muszynę Ścibora ze Ściborzyc z 1410 roku dotknąłby jeszcze starego, drewnianego zamku, a nie budowli murowanej.
Zamek muszyński w swym pierwotnym kształcie nie przetrwał długo. Błędy na początkowym etapie budowy, zwłaszcza przy konstrukcji fundamentów, a także niska jakość prac murarskich, doprowadziły w 1455 roku do poświadczonej przez źródła pisane wielkiej katastrofy budowlanej. Na pewno zniszczeniu uległa wówczas brama i sąsiadujący z nią od wschodu oraz zachodu kurtynowy mur północny. Tak wielkie zniszczenia, które starosta muszyński Jan Wielopolski ocenił na jedną czwartą zamku, nie były możliwe do naprawy w krótkim czasie i środkami jakimi dysponował. Podjęto więc decyzję o wykonaniu w miejscach ubytków jedynie prowizorycznych napraw przy użyciu konstrukcji szachulcowych.
Osłabione obwarowania zamku z pewnością przyczyniły się do jego upadku w 1474 roku, kiedy pograniczne tereny spustoszył najazd Węgrów pod wodzą Tomasza Tarczaya. Bez wątpienia bitwa, która się wówczas rozegrała była krótka, ale wyjątkowo intensywna, o czym świadczyć może znaczna ilość odnalezionych militariów oraz rozliczne ślady spalenizny z tego okresu. Później Maciej Korwin zobowiązał się jednak do zwrotu zamku i udzielenia pomocy w jego odbudowie. Pierwsze większe prace naprawcze podjęte zostały najprawdopodobniej dopiero w 1488 roku, lecz pełną świetność zamek odzyskał dopiero w początkach XVI wieku. Zakrojona na większą skalę odbudowa pochłonęła zapewne znaczne środki i wprowadziła wiele zmian w wyglądzie obiektu.
W końcu XVI lub na początku XVII stulecia zamek ponownie spłonął. Po tym kataklizmie nie odbudowano już obiektów mieszkalnych, a funkcję zamku ograniczono do roli strażnicy. Wiadomo iż na zamku utrzymywano dwuosobowe warty, które miały wzrastać pięciokrotnie w czasach zagrożenia. Podupadłą warownię przygotowywano także do obrony podczas najazdu szwedzkiego w 1655 roku, gromadząc belki (tramy) i głazy. Późniejsze źródła pisane milkną na temat zamku. Pełnił on zapewne funkcję warownej siedziby biskupich starostów i pogranicznej twierdzy do połowy XVIII wieku, kiedy to został opuszczony i popadł w ruinę.
Architektura
Zamek usytuowany został na szczycie wysokiego wzniesienia, na końcu cypla górującego nad znajdującym się na południu zakolem rzeki Poprad. Posiadał doskonałe naturalne warunki obronne, gdyż stoki wzgórza stromo opadały z trzech stron, pozostawiając jedyny dogodny dojazd od północy, z pozostałej części pasma górskiego. Dodatkowo od wschodu i zachodu, u stóp zamkowego cypla, do Popradu wpadała rzeczka Muszynka i Złocki Potok.
Zamek miał w planie kształt zbliżony do prostokąta z długością dochodzącą do 80 metrów, a szerokością do 20 metrów. Jego obwód wyznaczały masywne mury o grubości od 2 do 2,5 metrów, wzmocnione od strony zewnętrznej nieregularnie dostawionymi przyporami (zwłaszcza od strony stromych stoków południowych). W niektórych odcinkach muru pozostawiono duże, kwadratowe otwory maczulcowe po rusztowaniach funkcjonujących w czasie budowy, które mogłyby być wykorzystane do wznoszenia solidniejszych konstrukcji np. ganków hurdycji. Głównymi elementami zamku były dwie budowle ustawione po przeciwnych stronach dziedzińca, od wschodu i zachodu.
Wieża wschodnia zbudowana została ze starannie dobranych bloków obciosanego piaskowca, układanego warstwami oraz łączonego zaprawą wapienną. Otrzymała w planie kształt czworoboku o wymiarach około 10,3 x 12,2 metrów i mury o prawie 2,5 metrowej grubości. W narożach wschodnich była wzmocniona masywnymi przyporami, a jej wnętrze w przyziemiu przykryte sklepieniem kolebkowym. Wysokość, na podstawie analogii do innych budowli tego typu, wynosić mogła około 16-18 metrów. Prawdopodobnie była ona jednym z najstarszych elementów murowanego zamku, powstałym wraz z obronnym obwodem murów jeszcze pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia. Z racji dużych wymiarów z pewnością pełniła funkcje mieszkalne, flankowała także drogę dojazdową.
Budynek zachodni powstał później, prawdopodobnie dopiero w trakcie odbudowy zamku w drugiej połowie XV wieku lub na początku XVI wieku. Do kurtyn muru dostawiono wówczas dom mieszkalny o wymiarach 13,5 x 28 metrów, utworzony poprzez dostawienie ściany o grubości 1,8 metra od strony dziedzińca. Wnętrze w najniższej kondygnacji podzielono cieńszymi ścianami grubości 1,3-1,4 metra na trzy pomieszczenia. Możliwe, iż wzorem innych podobnych budowli tego typu (np. biskupi Bodzentyn) dom miał trzy kondygnacje nadziemne.
Wjazd do zamku znajdował się we wschodniej części północnej kurtyny. Nie jest znana jego szerokość ani forma, prawdopodobnie jednak był to jedynie zwykły portal przepruty w murze, zamykany wrotami, być może również zwodzonym mostem, gdyż po północnej stronie zamku przekopano suchą fosę. Tuż obok bramy, na dziedzińcu po jej zachodniej stronie, znajdował się nieduży murowany budynek. Prawdopodobnie sprawował on funkcje gospodarcze, mógł pełnić rolę spichrza (odnaleziono duże ilości ziarna). W 2/3 długości dziedziniec zamku podzielony został poprzecznym murem, nie mniej solidnym niż ściany kurtynowe. Być może w ten sposób oddzielono zachodnią część o charakterze gospodarczym od wschodniej, rezydencjonalnej. Niewykluczone też, iż mury części zachodniej były niższe, na co wskazywać może nie tyle ich szerokość, która była niemalże identyczna z pozostałą częścią zamku, ale brak przypór.
Mur poprzeczny rozebrany został w trakcie odbudowy z przełomu XV i XVI wieku. Najprawdopodobniej w tym czasie powstały także zabudowania dostawione we wschodniej części dziedzińca. Ich ściany działowe zbudowano z drewna i oblepiono gliną. Mieściły one kuchnię zamkową oraz sąsiadujące z nią pomieszczenia gospodarcze. W ich wnętrzach odkryto pozostałości pieców i otwartych palenisk.
W trakcie odbudowy bramę pozostawiono w starym miejscu, możliwe jednak, że funkcję zewnętrznej bramy przejęła jedna z przypór, dostawiona do północno – wschodniego narożnika i wyraźnie dłuższa od pozostałych. Na pewno odcinała ona dostęp do północnego zbocza, tworząc rodzaj usytuowanego pod kątem przedbramia.
Stan obecny
Do chwili obecnej przetrwały relikty dolnych partii czworobocznej wieży wschodniej wraz z przejściem do jej przyziemia, prowadzącym z terenu dawnej kuchni oraz fragmenty kamiennych murów obronnych, w najlepszym stanie widocznych zwłaszcza w pobliżu wieży. W ostatnich latach zostały one przebadane przez archeologów, lekko nadbudowane, a na górze wieży utworzono platformę widokową. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ginter A., Zamek w Muszynie w świetle najnowszych badań archeologiczno – architektonicznych, „Almanach Muszyny”, Muszyna 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Muszyna – Plaveč: Odkrywamy zapomnianą historię i kulturę polsko-słowackiego pogranicza, red. A.Ginter, J.Ginter, Muszyna 2019.