Historia
Pierwsza wzmianka o Muszynie pojawiła się w źródłach pisanych w 1288 roku, kiedy to osada przeszła we władanie biskupów krakowskich, po rozstrzygnięciu ich sporu ze spadkobiercami Wysza z Niegowici. Na początku XIV wieku dobra w Muszynie znajdowały się w rękach biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Zapewne wówczas powstał drewniano-ziemny gródek oddalony od późniejszego zamku o około 100 metrów na północ. Już jednak około 1304 – 1308 roku Muskata stracił go w wyniku konfiskaty Władysława Łokietka, na skutek walk z władcą w okresie jednoczenia przez niego rozdrobnionych ziem Polski. W 1391 roku, za panowania Władysława Jagiełły, skonfiskowany majątek został odzyskany dla biskupstwa krakowskiego przez biskupa Jana z Radlicy. W nadaniu tym wspomniane zostało „castrum Musszina”.
Murowany zamek powstał pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia. Być może do podjęcia prac budowlanych doszło z inicjatywy biskupa Jana z Radlicy, ale bardziej prawdopodobne, że właściwym fundatorem założenia był znany ze swej działalności inwestorsko-budowlanej Zbigniew Oleśnicki, sprawujący urząd biskupi w latach 1423 – 1455, o którym wiadomo, że dokonał reorganizacji dóbr muszyńskich i powołał urzędy burgrabiego i starosty muszyńskiego. W takim wypadku najazd na Muszynę wojewody siedmiogrodzkiego Ścibora ze Ściborzyc z 1410 roku, dowodzącego wojskami króla węgierskiego Zygmunta Luksemburczyka, dotknąłby jeszcze starego, drewnianego zamku, a nie budowli murowanej. Ówczesny dowódca załogi zamkowej, niejaki Mikołaj Gładysz z Łosiego, miał poddać Muszynę ze względu na zbyt słaby garnizon.
Zamek muszyński w pierwotnym kształcie nie przetrwał długo. Błędy popełnione w początkowym etapie budowy, zwłaszcza przy konstrukcji fundamentów, a także niska jakość prac murarskich, doprowadziły w 1455 roku do poświadczonej przez źródła pisane wielkiej katastrofy budowlanej. Na pewno zniszczeniu uległa wówczas brama i sąsiadujący z nią od wschodu oraz zachodu kurtynowy mur północny. Tak duże zniszczenia, które starosta muszyński Jan Wielopolski ocenił na jedną czwartą zamku, nie były możliwe do naprawy w krótkim czasie i środkami jakimi dysponował. Podjęto więc decyzję o wykonaniu w miejscach ubytków jedynie prowizorycznych napraw, przy użyciu konstrukcji szachulcowych lub drewnianych.
Osłabione obwarowania zamku z pewnością przyczyniły się do jego upadku w 1474 roku, kiedy pograniczne tereny spustoszył najazd Węgrów pod wodzą Tamása Tarcsaya. Bez wątpienia bitwa, która się wówczas rozegrała była krótka, ale wyjątkowo intensywna, o czym świadczyć mogłaby znaczna ilość porzuconych militariów oraz rozliczne ślady spalenizny z tego okresu. Jeszcze w tym samym roku na skutek umowy ze Starej Wsi, Maciej Korwin zobowiązał się do wypuszczenia jeńców, oddania zagrabionych bombard, zwrotu zamku i udzielenia pomocy w jego odbudowie. Pierwsze większe prace naprawcze podjęte zostały najprawdopodobniej dopiero w 1488 roku, lecz pełną świetność zamek odzyskał dopiero w początkach XVI wieku. Zakrojona na większą skalę odbudowa pochłonęła zapewne znaczne środki i wprowadziła wiele zmian w wyglądzie obiektu, odnoszących się wyższego standardu mieszkalnego (zamówione w 1508 roku w Bardejovie kamienne obramienia okienne miały nawiązywać do tamtejszego ratusza).
W końcu XVI lub na początku XVII stulecia zamek ponownie spłonął. Po tym kataklizmie nie odbudowano już obiektów mieszkalnych, a funkcję zamku ograniczono do roli strażnicy. Wiadomo, iż na zamku utrzymywano dwuosobowe warty, które miały wzrastać pięciokrotnie w czasach zagrożenia. Podupadłą warownię przygotowywano także do obrony podczas najazdu szwedzkiego w 1655 roku, gromadząc belki (tramy) i głazy. Późniejsze źródła pisane nie wspominały już na temat zamku. Pełnił on zapewne funkcję warownej siedziby biskupich starostów i pogranicznej twierdzy do połowy XVIII wieku, kiedy to został opuszczony i popadł w ruinę. Gdy w 1770 roku Muszynę zajęły wojska austriackie, zamek nie nadawał się już do użytku.
Architektura
Zamek usytuowany został na szczycie wysokiego wzniesienia, na końcu cypla górującego nad znajdującym się na południu zakolem rzeki Poprad. Posiadał doskonałe naturalne warunki obronne, gdyż stoki wzgórza stromo opadały z trzech stron, pozostawiając jedyny dogodny dojazd od północy, z pozostałej części pasma górskiego, gdzie znajdowało się naturalne obniżenie terenu, po pogłębieniu pełniące rolę suchej fosy. Dodatkowo od wschodu i zachodu, u stóp zamkowego cypla, do Popradu wpadała rzeczka Muszynka i Złocki Potok.
Zamek miał w planie kształt zbliżony do prostokąta z długością dochodzącą do około 57 metrów, a szerokością 27 metrów po stronie wschodniej i 30 metrów po stronie zachodniej. Jego obwód wyznaczały masywne mury o grubości od 2 do 2,5 metrów, wzmocnione od strony zewnętrznej nieregularnie dostawionymi przyporami (zwłaszcza od strony stromych stoków południowych). W niektórych odcinkach muru pozostawiono duże, kwadratowe otwory maczulcowe po rusztowaniach funkcjonujących w czasie budowy, które mogłyby być wykorzystane do wznoszenia solidniejszych konstrukcji np. ganków hurdycji. Głównymi elementami zamku były dwie budowle ustawione po przeciwnych stronach dziedzińca, od wschodu i zachodu. Mury obronne wznoszono z miejscowego piaskowca i w mniejszym stopniu z rzecznych otoczaków, w technice opus emplectum, przy wykorzystaniu do spajania gliny oraz zaprawy wapienno – piaskowej. Mury często wznoszono na skale, bez fundamentów lub z fundamentami jedynie na niektórych odcinkach.
Wieża wschodnia zbudowana została ze starannie dobranych bloków ociosanego piaskowca, układanego warstwami oraz łączonego zaprawą wapienną. Otrzymała w planie kształt czworoboku o wymiarach około 10,3 x 12,2 metrów i mury o prawie 2,5 metrowej grubości. Była w całości wysunięta przed obwód muru obronnego. W narożach wschodnich wzmocniono ją masywnymi przyporami, a wnętrze w przyziemiu przykryto sklepieniem kolebkowym. Wysokość, na podstawie analogii do innych budowli tego typu, wynosić mogła około 16-18 metrów. Prawdopodobnie była ona jednym z najstarszych elementów murowanego zamku, powstałym wraz z obronnym obwodem murów jeszcze pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia. Z racji dużych wymiarów z pewnością pełniła funkcje mieszkalne, flankowała także drogę dojazdową.
Budynek zachodni powstał prawdopodobnie dopiero w trakcie odbudowy zamku w drugiej połowie XV wieku lub na początku XVI wieku. Do kurtyn muru dostawiono wówczas dom mieszkalny o wymiarach 13,5 x 28 metrów, utworzony poprzez dostawienie ściany o grubości 1,8 metra od strony dziedzińca. Wnętrze w najniższej kondygnacji podzielono cieńszymi ścianami grubości 1,3-1,4 metra na trzy pomieszczenia. Możliwe, iż wzorem innych podobnych budowli tego typu (np. biskupi Bodzentyn) dom miał trzy kondygnacje nadziemne.
Wjazd do zamku znajdował się we wschodniej części północnej kurtyny. Przypuszczalnie był to jedynie zwykły portal przepruty w murze, zamykany wrotami, być może również zwodzonym mostem, gdyż po północnej stronie zamku przekopano suchą fosę. Kolejna brama lub furta znajdować się musiała wewnątrz obwodu, gdyż w dwóch trzecich długości dziedziniec zamku podzielony został poprzecznym murem, nie mniej solidnym niż ściany obwodowe. Być może w ten sposób oddzielono zachodnią część o charakterze gospodarczym od wschodniej, rezydencjonalnej. Niewykluczone też, iż mury części zachodniej były niższe, na co wskazywać mogłaby nie tyle ich szerokość, która była niemalże identyczna z pozostałą częścią zamku, ale brak przypór.
Na dziedzińcu tuż obok bramy, po jej zachodniej stronie, znajdował się nieduży murowany budynek o wymiarach wnętrza około 6 x 8 metrów. Prawdopodobnie miał on funkcje gospodarcze. Mógł pełnić rolę spichrza (odnaleziono duże ilości ziarna) lub spiżarni (do najniższej kondygnacji schodziło się po schodkach poniżej poziomu gruntu). W późniejszym okresie mogła się w nim też znajdować zbrojownia (odnaleziono liczne militaria i oporządzenie jeździeckie). Przestrzeń między budynkiem, kurtyną muru obronnego i murem poprzecznym, od strony dziedzińca wtórnie zamknięto drewnianą ścianą oblepioną gliną, tworząc w ten sposób dodatkowe pomieszczenie o wymiarach 3,5 x 6 metrów. Sam dziedziniec prawdopodobnie w całości był wybrukowany płaskimi otoczakami. W północno – wschodniej części mieścił studnię.
W trakcie odbudowy z przełomu XV i XVI wieku przecinający dziedziniec mur poprzeczny został rozebrany. Najprawdopodobniej w tym czasie powstały także zabudowania dostawione do muru obronnego we wschodniej części dziedzińca, między zejściem do piwnicy czworobocznej wieży głównej, a kurtyną północną. Mieściły dwa pomieszczenia, z których północne z powodu opadania terenu było położone niżej niż południowe. Ich ścianę czołową wzniesiono z drewna na kamiennej podstawie, zaś ścianę działową zbudowano z drewna i oblepiono gliną, a następnie być może pobielono. Pomieszczenia mieściły kuchnię zamkową oraz sąsiadującą z nią izbę gospodarczą. W ich wnętrzach funkcjonowały zarówno piece, jak i otwarte paleniska. Ścieki odprowadzano poza zamek kanałem, umieszczonym w murze wschodnim przy narożnej przyporze.
W trakcie późnośredniowiecznej odbudowy bramę pozostawiono w starym miejscu, możliwe jednak, że funkcję zewnętrznej bramy przejęła jedna z przypór, dostawiona do północno – wschodniego narożnika muru obwodowego, charakteryzująca się znacznie większą długością od pozostałych. Nie umieszczono jej zwyczajowo pod skosem, ale prawie w tej samej osi co wschodnią kurtynę zamku. Na pewno odcinała ona dostęp do północnego zbocza, tworząc rodzaj usytuowanego pod kątem prostym przedbramia.
Stan obecny
Do chwili obecnej przetrwały relikty dolnych partii czworobocznej wieży wschodniej wraz z przejściem do jej przyziemia, prowadzącym z terenu dawnej kuchni oraz fragmenty kamiennych murów obronnych, w najlepszym stanie widocznych zwłaszcza w pobliżu wieży. W ostatnich latach zostały one przebadane przez archeologów, lekko nadbudowane, a na górze wieży utworzono platformę widokową. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chudzińska B., Zamek w Muszynie. Stan badań do roku 2010 [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Ginter A., Zamek w Muszynie w świetle najnowszych badań archeologiczno – architektonicznych, „Almanach Muszyny”, Muszyna 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Muszyna – Plaveč: Odkrywamy zapomnianą historię i kulturę polsko-słowackiego pogranicza, red. A.Ginter, J.Ginter, Muszyna 2019.