Historia
Kościół św. Małgorzaty w Moskorzewie zbudowany został w trzeciej ćwierci XIV wieku, dzięki fundacji z 1380 roku Klemensa z Moskorzewa herbu Pilawa, podkanclerzego koronnego i kasztelana wiślickiego, zaufanego współpracownika króla Władysława Jagiełły. Gotycka budowla prawdopodobnie stanęła na miejscu starszej, gdyż miejscowa parafia wzmiankowana była już w źródłach pisanych w latach 1345-1358.
W drugiej połowie XVI wieku właścicielami Moskorzewa byli gorliwi protestanci: Stanisław i Marcin Moskorzewscy. Z ich inicjatywy w 1558 roku kościół przejęli kalwini, a następnie po kilku latach arianie. W ręce katolików budowla powróciła na początku XVII wieku, zapewne ze zmienionym już wystrojem i wyposażeniem wnętrza, które musiało zostać zmodernizowane ze względu na odmienne wymagania nowego kultu i jego liturgii.
W okresie od 1882 do 1906 roku rodzina Potockich poddała kościół gruntownemu remontowi. W jego trakcie wzniesiono po południowej stronie nową kaplicę, przebudowano najwyższą kondygnację wieży, częściowo zrekonstruowano szczyty i przekształcono wnętrze, między innymi zakładając sklepienie w prezbiterium. W okresie 1926–1988, jak również w ostatnim dziesięcioleciu kościół przeszedł kolejne remonty. W 1932 roku dobudowano aneks północny przy nawie.
Architektura
Kościół powstał jako budowla murowana z cegły w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu wypalanej do koloru czarnego cegły zendrówki, a także przy użyciu kamiennych ciosów do utworzenia detali architektonicznych. Strome dwuspadowe dachy świątyni pierwotnie były kryte gontem. Kościół składał się z trójprzęsłowej nawy, węższego i nieco niższego, dwuprzęsłowego prezbiterium o prostym zamknięciu oraz wydłużonej zakrystii po jego stronie północnej. Na osi elewacji zachodniej umieszczono kwadratową w planie wieżę, powyżej trzeciego piętra przechodzącą w ośmiobok.
Nawa i prezbiterium wzmocnione zostały uskokowymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem, za wyjątkiem przypory południowo – wschodniej korpusu. Rolę północno – wschodniej przejęła zakrystia, wzniesiona zapewne nieco później niż prezbiterium, ze względu na złączenie jej muru z narożną, ukośną przyporą prezbiterium (byłaby ona zbędna gdyby zakrystia funkcjonowała już w chwili powstania prezbiterium). Dwuspadowe zwieńczenia przypór ozdobiono ornamentami roślinnymi i geometrycznymi, a także tarczami z herbem Pilawa. Elewacje opięto ceglanym cokołem z kamiennym, profilowanym gzymsem. Poniżej okien prezbiterium, nad oknami nawy oraz między kondygnacjami wieży poprowadzono fryz ząbkowy. Oddzielony kolejnym fryzem szczyt prezbiterium przedzielono trzema ostrołukowymi, płytkimi blendami.
Pomiędzy przyporami z trzech stron (za wyjątkiem północnej ściany nawy i prezbiterium) przepruto ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. Wieżę doświetlały już tylko wąskie otwory szczelinowe, zamykane prosto lub schodkowo, na piętrze w kamiennych obramieniach, a także jeden mały otwór w fasadzie o kształcie czwórliścia. Otwory wejściowe w postaci kamiennych, ostrołucznych portali umieszczono od południa w nawie i od zachodu w przyziemiu wieży. Wewnątrz nawa oddzielona została od prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy, a zakrystia od prezbiterium portalem kotarowym z XV/XVI wieku.
Stan obecny
Nowożytne przekształcenia budowli dotknęły górnej kondygnacji wieży i zakrystii. Od strony południowej korpus przysłoniła kaplica, zaś od północy współczesny, podłużny aneks. W prezbiterium założono sklepienie, w nawie umieszczono chór muzyczny. Neogotyckim jest też portal w przyziemiu wieży, ale mieści on oryginalne gotyckie drzwi żelazne z napisem informującym o fundacji oraz datą 1380 i herbem Pilawa. O gotyckim charakterze kościoła świadczą też ostrołukowe okna w ścianie południowej oraz zamurowane obecnie okno z kamiennym maswerkiem we wschodniej ścianie prezbiterium. W prezbiterium zachowało się kamienne sakrarium z trzema wimpergami.
W dolnych częściach ceglanych ścian kościoła widać niewielkie koliste wgłębienia. Według miejscowej tradycji wiercono je w czasie poświęcania mieczy przez rycerstwo przed wyruszeniem na wyprawy wojenne lub drążono drewnianym wiertłem w czasie obrzędu „wiosennego krzesania ognia”.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, zeszyt 12, powiat włoszczowski, red. J.Łoziński, B.Wolff, Warszawa 1966.