Historia
Kościoła farny w Moryniu (niem. Mohrin) wybudowany został na początku drugiej połowy XIII wieku. Jako pierwsze powstały wschodnie partie budowli, a więc prezbiterium i transept, datowane na około 1250 – 1265 rok. Następnie wymurowano nawę główną, po niej pierwotnie nie planowane nawy boczne, a jako ostatnia powstała wieża u schyłku XIII wieku lub początku XIV wieku. Zakończeniem średniowiecznego procesu budowlanego było dostawienie w pierwszej połowie XV wieku kaplicy do południowej elewacji transeptu.
Pierwsza wzmianka pisemna o moryńskim kościele św. Ducha pojawiła się w dokumencie z 1263 roku, w którym książę pomorski Barnim I przekazał patronat nad świątynią klasztorowi we Wkryujściu (niem. Ückermünde) nad Zalewem Szczecińskim. Od drugiej połowy XIII wieku Moryń wraz z okolicznymi ziemiami pogranicza pomorskiego księstwa przyłączony został do państwa brandenburskiego. W roku 1350 margrabiowie Ludwik I Starszy i Ludwik II Rzymski przekazali patronat nad kościołem w Moryniu kolegiacie myśliborskiej.
W okresie wojny trzydziestoletniej zniszczeniu uległy prawdopodobnie dachy i górne partie kościoła. Patronat nad protestancką już wówczas świątynią pełnili członkowie rodziny von Schönebeck, zarządzający majątkami w Moryniu i Gądnie. W 1756 roku zbudowano drewniane zwieńczenie wieży, zaś w XIX wieku w świątyni przeprowadzono niewielkie prace remontowe. Od 1945 roku budowla przejęta została ponownie przez społeczność katolicką.
Architektura
Kościół zbudowany został na lekko wyniesionym terenie w północno – wschodniej części małego miasta, jako orientowana względem stron świata budowla trójnawowa, pseudobazylikowa, o dwuprzęsłowym korpusie wielkości wnętrza 16,8 x 13,2 metra, z transeptem o wymiarach 17,4 x 8,8 metra, nieznacznie wystającym poza nawy boczne, prostokątnym, wydłużonym prezbiterium o wymiarach 8,6 x 11,4 metra i czworoboczną zakrystią która przylegała do północnej ściany prezbiterium. Dodatkowo na osi fasady zachodniej wybudowano masywną, prostokątną w planie wieżę, a do południowej elewacji transeptu przystawiono wieloboczną późnogotycką kaplicę.
Kościół wymurowany został w całości z kwadr granitowych o zróżnicowanym stopniu obróbki w poszczególnych partiach murów. Najstaranniej opracowano kwadry w ścianach prezbiterium i transeptu, gdzie ułożone zostały w równe warstwy. W nawach bocznych zastosowano już układ nieregularny, a szerokie spoiny wypełniono zaprawą i okrzeskami. Bryła kościoła nie powstała jako budowla jednolita, gdyż ściany naw bocznych nie zostały związane organicznie z murami transeptu i wieży, co sprawiło wrażenie dostawionych w dość niestaranny sposób. Na zachodnich elewacjach ramion transeptu, ponad dachami naw bocznych pozostawiono zarysy łuków zamurowanych okien, widoczne także od strony wnętrza ponad arkadami. Gdyby zostały przeprute to byłyby niefunkcjonalne, nawet przy znacznie łagodniejszym spadku dachu. Musiały być zatem projektowane bez uwzględnienia naw bocznych, a co za tym idzie przy wznoszeniu wschodniej części kościoła nawy boczne nie były jeszcze przewidziane.
Elewacje prezbiterium kościoła rozczłonkowane zostały trzema oknami z każdej strony, przy czym wschodnia ściana dodatkowo zwieńczona została trójkątnym szczytem zdobionym naprzemiennie ostrołukowymi blendami i oknami, nad którymi przepruto okulus. Jeszcze wyżej osadzono ostrołukową wnękę z trzema smukłymi blendami, a po bokach dwie pary małych lancetowatych wnęk. Południową ścianę prezbiterium i wschodnią transeptu wyróżniono podokapowym polichromowanym fryzem. Także dłuższe elewacje transeptu opracowano podobnie do prezbiterium, z trójkątnymi szczytami zdobionymi wąskimi blendami, poniżej których przebite zostały okulusy flankowane dwoma wąskimi oknami. W prezbiterium i transepcie otwory okienne charakteryzowały się ostrołukowymi kształtami i obustronnymi rozglifieniami. Prawdopodobnie podobne były także otwory w obu elewacjach naw bocznych, gdzie przebito po cztery, rytmicznie rozmieszczone okna. Wieża zamykająca bryłę od zachodu, została ukształtowana jako budowla obronna, z otwartą kruchtą podwieżową. Jej okna były wąskie, szczelinowe i ostrołuczne.
Do wnętrza kościoła wiodło kilka wejść. Od strony zachodniej w nawie głównej umieszczono uskokowy portal, dostępny przez przyziemie wieży z arkadami od północy i południa. Kolejne dwa portale, dwuuskokowy z zewnętrznym uskokiem w formie wysokiej ostrołucznej niszy oraz jednouskokowy, prowadziły od północy i południa do transeptu, przy czym jeden z nich przysłonięty został późnogotycką kaplicą. Ponadto dla kapłana utworzono uskokowy portal w południowej ścianie prezbiterium. Od północy w prezbiterium portal skomunikował kościół z zakrystią.
Wnętrze kościoła przekryto stropem, jedynie nawy boczne, których zewnętrzne ściany uformowano znacznie niższe od arkad międzynawowych, nakryto bezpośrednio połaciami dachów pulpitowych. Nawy boczne i ramiona transeptu otwarto do środka budowli ostrołucznymi arkadami, za wyjątkiem arkady wschodniej o łuku półkolistym. Wszystkie wsparto na masywnych filarach. Wnętrze świątyni ozdobione zostało w średniowieczu polichromiami ściennymi. Pośród nich w dolnej części arkady transeptu w pierwszej połowie XV wieku, przedstawiono dwóch diabłów siedzących przy stole i jednego grającego na flecie. Sąsiednia scena ukazała diabła wpychającego dwie postaci kobiece do naczynia.
Stan obecny
Kościół należy do grupy najstarszych, zachowanych zabytków sakralnych Pomorza Zachodniego. Przetrwał do dnia dzisiejszego bez większych zmian i nowożytnych przekształceń, dzięki czemu jest najlepiej zachowaną na terenie północnej Polski, dużą budowlą sakralną wzniesioną z kostki granitowej. Tylko niektóre otwory okienne od strony południowej uległy poszerzeniu, a jeden z czterech portali zamurowaniu. Ponadto wieża zwieńczona została hełmem o barokowej formie. Wewnątrz prezbiterium znajduje się unikatowa, pochodząca z okresu budowy kościoła kamienna mensa ołtarzowa – najstarszy tego typu obiekt na terenie Polski. Wnętrze świątyni wciąż zdobią średniowieczne polichromie ścienne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.