Historia
Pierwsza wzmianka o kościele w Morągu pojawiła się w dokumencie odnawiającym prawa i przywileje miejskie, wystawionym w 1331 roku przez wielkiego szpitalnika i komtura Elbląga Otto von Dreilebena. Odnotowano w nim, iż kościół uposażony został sześcioma włókami ziemi przy pierwszej lokacji, a w trakcie wystawiania aktu drugiej lokacji był już zbudowany i konsekrowany. Musiał więc zostać zbudowany w pierwszej ćwierci XIV wieku.
Miasto prężnie się rozwijało, a liczba mieszkańców wzrastała, szybko więc pierwotna, mała fara przestała być wystarczająca. W drugiej połowie lat trzydziestych i na początku lat czterdziestych XIV wieku dobudowano do nawy prezbiterium oraz wieżę mieszczącą w przyziemu zakrystię. Planowano już wówczas budowę kościoła trójnawowego, ale po dłuższej przerwie w pracach, w trzeciej ćwierci XIV wieku, nawy boczne powiększonego korpusu nie osiągnęły pierwotnie zakładanej wysokości. W 1414 roku kościół przetrwał pożar Morąga jako jedyna budowla w mieście, a po 1505 roku mistrz Matz z Gdańska zasklepił nawy boczne sklepieniem kryształowym.
Postępy reformacji w XVI wieku sprawiły, że po 1525 roku z kościoła w Moroągu korzystali ewangelicy, a około 1550 roku wybudowano w jego nawach bocznych drewniane empory, rozebrane po II wojnie światowej. Kolejne znaczące zmiany nowożytne nastąpiły w 1807 roku, kiedy dobudowano od strony południowej kaplicę Matki Boskiej. W 1856 roku, w trakcie remontu, wymieniono konstrukcję dachu oraz stolarkę drzwiową i okienną. Z kolei w 1895 roku w nawie głównej rozebrano płaski deskowany sufit i zastąpiono pozornym gipsowym sklepieniem gwiaździstym. Po II wojnie światowej budowla ponownie stała się własnością katolików. W 1948 roku, podczas remontu, w kościele odkryto freski i poddano je konserwacji.
Architektura
Kościół zbudowany został w południowo – wschodnim narożniku miasta, w pobliżu murów obronnych, na terenie graniczącym od południa z fosą, za którą znajdował się zamek krzyżacki. Pod koniec XIV wieku uzyskał formę budowli pseudobazylikowej, trójnawowej i trójprzęsłowej, wzniesionej z cegły na planie prostokąta. Po wschodniej stronie korpusu kościoła utworzono trójbocznie zamknięte prezbiterium (pięć boków ośmioboku), a od północy na styku nawy bocznej i prezbiterium wieżę na planie kwadratu, której usytuowanie było typowe dla miejskich far Pomezanii (Prabuty, Radzyń, Iława). Bryłę uzupełniała kruchta usytuowana przed północnym wejściem do nawy. Nawy boczne po ukończeniu prac przykryto czterema siodłowymi dachami poprzecznymi ze szczytami, osobne dachy dwuspadowe pokryły też nawę główną i prezbiterium.
Etapowość budowy kościoła wpłynęła na znaczne różnice w grubości murów poszczególnych części, a zwłaszcza na niezgodność osi prezbiterium, korpusu i ścian międzynawowych. Utworzono też odrębny podział na przęsła w nawie głównej i prezbiterium. Obie główne części kościoła opięto przyporami, ale w korpusie nie zostały one rozmieszczone na linii wewnętrznych filarów, które utworzone zostały z murów obwodowych pierwszej, salowej budowli o wymiarach około 23 x 7 metrów (na co wskazywałyby ławy fundamentowe i głazy powyżej poziomu posadzki, a także znaczna szerokość samych filarów). Co więcej oś wzdłuż której utworzono filary nie była zgodna z kierunkiem ustawienia murów wieży, która wraz z prezbiterium musiała powstać na innym etapie.
Prezbiterium zostało odchylone w planie ku północy z nieco dłuższą elewacją południową. Wydłużenie to zapewne spowodowane zostało koniecznością dostawienia do starszej budowli salowej z pierwszej ćwierci XIV wieku. Elewacje zewnętrzne prezbiterium opięto tynkowanym fryzem opaskowym, poprowadzonym także na korpusie nawowym, ale o siedem cegieł niżej. Również i to było wynikiem późniejszej dobudowy korpusu, którego tylko fragment ściany wschodniej przy nawie bocznej powstał wraz z prezbiterium, a resztę dostawiono nieco niższą niż pierwotnie planowano. Na równej wysokości udało się budowniczym poprowadzić natomiast gzyms podokienny. Wnętrze prezbiterium przykryto sklepieniem gwiaździstym, być może wzorowanym na sklepieniu ukończonej niewiele wcześniej kaplicy św. Anny na malborskim zamku.
Wieżę budowano etapami, zmieniając w trakcie prac wątek cegieł. W jej przyziemiu umieszczono zakrystię, a na piętrze emporę, które połączono spiralną klatką schodową osadzoną w kącie między wieżą a prezbiterium, dającą dostęp na strych ponad emporą i dalej nad prezbiterium. Elewacje zewnętrzne wieży ozdobiono dużą ilością zendrówek, a przede wszystkim wysokimi i wąskimi, zgrupowanymi po dwie blendami o ostrołucznych zamknięciach. Oflankowały one podłużne przeźrocza, rozmieszczone po dwa w jednej niszy przypominającej sąsiednie blendy. Po ukończeniu wieża zwieńczona była krenelażem, przypominającym rozwiązanie wieży głównej katedry kwidzyńskiej. Za anachroniczny został on uznany około końca XV wieku, kiedy to wieżę zwieńczono późnogotyckimi szczytami.
Korpus nawowy oświetlały stosunkowo wąskie, ostrołuczne okna od północy i południa oraz jedno we wschodniej ścianie nawy bocznej. W połowie wysokości ścian umieszczono wspomniany gzyms z profilowanej cegły, a wyżej tynkowaną opaskę. Nie wiadomo jakie było pierwotnie zwieńczenie szczytu fasady zachodniej, ale zapewne ta zwrócona ku miastu i zamkowi część była bogato zdobiona (być może wzorem innych pobliskich kościołów znajdowała się tam triada blend lub blenda kolista). W drugiej połowie XV wieku szczyt zachodni rozczłonkowano profilowanymi, wielobocznymi lizenami przechodzącymi w sterczyny. W pole szczytu częściowo weszło duże okno na osi nawy głównej, oryginalnie wypełnione maswerkiem. We wnętrzu nawy boczne oddzielono od głównej czterema filarami i czterema półfilarami, wszystkimi oblicowanymi cokołami, nad którymi utworzono profilowane arkady. Nawy boczne przykryto sklepieniami pięciopodporowymi, a pod koniec XV wieku kryształowymi, o małym zagęszczeniu wysklepek i braku krawędzi przewodniej, na co wpłynęły rozmiary długich i wąskich przęseł. Nawa główna, ze względu na słabe ściany ponad arkadami, od początku planowana była do przykrycia drewnianym stropem.
Stan obecny
Kościół farny w Morągu należy ze względu na oryginalną, praktycznie nie zmienioną od czasu powstania bryłę, oraz dobry stan zachowania, do najcenniejszych budowli na terenie diecezji elbląskiej. Nowożytna jest przede wszystkim kaplica po południowej stronie nawy bocznej oraz sklepienie nawy głównej. Częściowo przekształcone zostały oba szczyty korpusu. Na ścianach prezbiterium przetrwał natomiast zespół średniowiecznych malowideł figuralnych z trzeciej ćwierci XV wieku. Warto ponadto zwrócić uwagę na późnogotyckie sklepienia naw bocznych, sklepienie w prezbiterium z XIV wieku, portal do zakrystii, w kruchcie czy na portal zachodni nawy głównej. Portal południowy nawy został zamurowany, ale jest częściowo widoczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Milczarska E., Gotycki kościół parafialny w Morągu. Fazy budowy i datowanie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, nr 28, zeszyt 2, 1983.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.