Historia
Mołtajny (Molteinen) przywilej lokacyjny uzyskały w 1364 roku, odnowiony w latach 1374 – 1379. W aktach tych miejscowa parafia uposażona była czterema wolnymi włókami ziemi. Jej murowany, ale niewielki i prosty kościół wzniesiono dość wcześnie, około drugiego trzydziestolecia XIV wieku. W pierwotne formie funkcjonował on stosunkowo długo. Przypuszczalnie początkowo rozbudowa nie była konieczna ze względu na niewielką liczbę mieszkańców lub brak funduszy, a w XV wieku przez długi czas prace budowlane wstrzymywane mogły być z powodu ciągłych wojen polsko – krzyżackich.
Około 1459 – 1460 roku prowadzone były prace budowlane przy zakrystii, kiedy to ścięto drewno użyte przy budowie jej więźby dachowej. W 1479 roku założono nową więźbę dachową nad nawą, którą między 1480 a 1485 rokiem przedłużono ku zachodowi (na przełomie 1484 i 1485 roku ścięto drewno dla więźby dachowej nowej części). Następnie w pierwszej ćwierci XVI wieku wybudowana została późnogotycka wieża.
Od czasów reformacji kościół należał do gminy ewangelickiej, która w związku ze zmienionymi potrzebami kultu oraz nową modą zmieniła wystrój wnętrza, a także w 1650 roku poddała renowacji dach wieży. Po drugiej wojnie światowej budowlę przejęła ludność katolicka. W latach 1989 – 1991 w kościele przeprowadzono gruntowny remont, natomiast w roku 2009 odrestaurowano wieżę.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamienia polnego, wykorzystanego przede wszystkim w części wschodniej korpusu, oraz z cegły układanej w wątku gotyckim (naprzemiennie główka i wozówka), używanej łącznie z kamieniem w zachodniej części korpusu kościoła i dolnych partiach wieży. Wyższe kondygnacje wieży zbudowane zostały już wyłącznie z cegły.
Bryłę kościoła uformowano z salowego korpusu na planie prostokąta o długości 30,2 metrów i szerokości 13,3 metrów. Po stronie północnej umieszczono zakrystię, zbudowaną w części wschodniej oraz kruchtę, usytuowaną mniej więcej pośrodku. Przy zachodniej ścianie nawy na osi wybudowano czworoboczną w planie, czterokondygnacyjnę wieżę, w przyziemiu przewiązaną z nawą. Wieża uzyskała wymiary 7,9 x 8,7 metra.
Mury nawy wzmocnione zostały przyporami od wschodu i południa. Od północy były one zbędne z powodu aż dwóch aneksów dostawionych do ściany korpusu. Dwueptapowość budowy nawy wpłynęła na wygląd jej elewacji: prostych, kamiennych w starszej części wschodniej, oraz zbudowanych w konstrukcji mieszanej kamienno – ceglanej, ozdobionych blendami o zdwojonych zwieńczeniach w części zachodniej. Ściana północna prawdopodobnie pierwotnie nie miała okien, oświetlenie zapewniały zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem jedynie okna od południa i dwa rozdzielone przyporą okna wschodnie. Podział poziomy elewacji zapewniła tynkowana opaska pod okapem dachu.
Dwuspadowy dach nawy od wschodu oparto na okazałym dziewięcioosiowym szczycie, przedzielonym wertykalnie blendami w układzie piramidalnym oraz trójkątnymi w przekroju lizenami przechodzącymi w sterczyny. Horyzontalny podział szczytu zapewniły tynkowane fryzy, poprowadzone także po lizenach. Ponadto w dolnej części czwartej i szóstej osi umieszczono półkoliście zamkniętą blendę zwieńczoną wimpergą, przy czym obie wimpergi udekorowano kwiatonami i żabkami. Pięcioosiowy szczyt zakrystii otrzymał podobną ale nieco uproszczoną formę (blendy i lizeny nie przecinane fryzami, brak wimperg), zaś trójosiowy szczyt kruchty wyróżniono trzema okrągłymi otworami w górnych partiach blend.
W przyziemiu wieży zamiast portalu zachodniego osadzono od północy i południa arkady wiodące do podwieżowej kruchty, bardziej charakterystyczne dla far miejskich niż sakralnych budowli wiejskich. Elewacje wieży ozdobiono gęsto rozmieszczonymi, ostrołucznymi blendami, na trzech pierwszych kondygnacjach umieszczonymi przeważnie po cztery w rzędzie. Jedynie od północy i południa z powodu arkad umieszczono niskie blendy ostrołuczne i zamknięte dwudzielnie. Na najwyższym piętrze osadzono z każdej strony po dwa przeźrocza o uskokowych ościeżach, flankowane dwoma blendami, nad którymi poprowadzono tynkowany fryz.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół skupił w sobie najlepsze cechy lokalnej tradycji budowlanej wytworzonej w północnej części dawnej Barcji: dobre proporcje, znakomity poziom wykonania oraz bogaty detal architektoniczny ze wspaniałym szczytem wschodnim na czele oraz szczytami kruchty i zakrystii. Zmiany nowożytne to odnowione przypory, zmieniony kształt okien oraz przebite nowe otwory w ścianie północnej, nowe szczyty wieży (prawdopodobnie przebudowane w XVII wieku), a także sklepienie w nawie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.