Historia
Wieś Mokrsko w źródłach pisanych pojawiła się w 1306 roku, jako własność Piotra herbu Jelita, późniejszego kasztelana sandomierskiego, po którym przejął ją jego brat, Tomisław, pełniący w latach 1317-1320 urząd wojewody krakowskiego. Siedziba mieszkalno – obronna znajdowała się wówczas na terenie Mokrska Dolnego, gdzie funkcjonował niewielki gródek rycerski i kościół parafialny. Do budowy murowanego zamku przystąpiono w drugiej połowie XIV wieku, na terenie wsi Mokrsko Górne. Jego fundatorem był prawdopodobnie jeden z synów marszałka wielkiego koronnego Piotra Kmity, biskup krakowski Florian lub jego brat, kasztelan radomski Klemens.
W 1387 roku, po śmierci Klemensa z Mokrska, dobra rodowe zostały podzielone między jego synów. Piotr otrzymał Sancygniów, gdzie ufundował obronny dwór, Dziwisz, kanonik krakowski i prepozyt skalbmierski pisał się z Pacanowa, natomiast Klemens, Florian i Andrzej przejęli Mokrsko, z którego wszyscy się pisali. W 1419 roku, ze względu na śmierć Floriana I, dokonano kolejnego podziału majątku rodowego Mokrskich, na skutek czego zamek przypadł Mikołajowi. Niedługo później, w 1428 roku, budowla została odnotowana w źródłach pisanych jako „castrum superiorum”. W posiadaniu rodu Mokrskich był on do 1509 roku, kiedy to za cenę 2000 florenów węgierskich Mikołaj Mokrski sprzedał zamek wraz z otaczającymi dobrami arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Andrzejowi z Boryszowic, który kupił go dla swego bratanka Jana Roza, chorążego krakowskiego.
Przez pierwszą połowę XVI wieku zamek zmieniał właścicieli co najmniej pięciokrotnie, aż ostatecznie w 1531 roku Mokrsko wraz z zamkiem nabyła królowa Bona. W jej imieniu przebudowę rezydencji przeprowadził Piotr Kmita, który nie był jednak właścicielem zamku, ale rezydował w Mokrsku po śmierci Zygmunta I, gdy królowa Bona przebywała w nieodległych Chęcinach. W 1540 roku zamek znajdował się już w rękach Jakuba Secygniowskiego, starosty buskiego, który otrzymał go zapewne w związku z zasługami militarnymi. Późniejsi właściciele z rodu Giebułktowskich na przełomie XVI i XVII wieku dostawili do zamku nowożytne skrzydło południowe, a około drugiej ćwierci XVII wieku rodzina Chełmskich podwyższyła mury kurtynowe i przebiła w nich okna. W tym stanie budowla funkcjonowała do przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy to została opuszczona. W roku 1846 opisano ją już jako znacznie zrujnowaną.
Architektura
Zamek usytuowany został na otoczonej fosą kępie, pośród podmokłych terenów zachodniego brzegu rzeki Nidy i jej dopływów. W pobliżu musiały się także znajdować rozległe zadrzewione obszary, bowiem kronikarz Jan Długosz opisał zamek jako położony pośród lasów. Do podzamcza prowadzić miała od południa grobla o długości około stu metrów, umieszczona pośród podmokłych łąk doliny Nidy. Fosę zamku górnego od rzeki oddzielał ziemny wał.
Rdzeń zamku zbudowany został z kamienia narzutowego, na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 25 x 45 metrów. Dziedziniec zamkowy, obejmujący obszar około 24 x 29 metrów, otoczony był z trzech stron murem obronnym, podpartym w narożnikach przyporami i zwieńczonym na wysokości 10,5 metra chodnikiem straży. Ochronę ganku zapewniało albo blankowane przedpiersie, albo proste przedpiersie przeprute otworami strzeleckimi. Wjazd do zamku prowadził od południa poprzez wieżę bramną, natomiast funkcje mieszkalne pełnił budynek w zachodniej części dziedzińca. Ponadto na dziedzińcu znajdować się mogły mniejsze gospodarcze zabudowania o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Wieża bramna była w całości wysunięta przed mur południowy, w stronę podzamcza. Miała w planie kształt zbliżony do kwadratu, ale na poziomie najwyższej kondygnacji prawdopodobnie przechodziła w rzut ośmioboczny (w toku późniejszych przekształceń jej lico wyrównano). W przyziemiu pomiędzy dwoma narożnymi przyporami umieszczony był ostrołuczny portal bramny, zapewne osadzony w czworobocznej wnęce, do której chowany był most zwodzony. Jego ochronę zapewniały umieszczone powyżej w układzie piramidalnym trzy kluczowe otwory strzeleckie. Pojedyncze otwory doświetlały od południa trzy najwyższe piętra wieży.
Jednotraktowy budynek mieszkalny o osi usytuowanej mniej więcej na linii północ – południe, wypełniał całą zachodnią część dziedzińca. Jego wnętrze podzielone było na piwnicę, wysoki parter oraz piętro, z których każde podzielone było na trzy pomieszczenia o prawie kwadratowych rzutach. Powyżej, na drugim piętrze, znajdowała się jeszcze duża sala reprezentacyjna i boczna komnata, a najwyżej niska kondygnacja ze strzelnicami, przykryta gontowym, czterospadowym dachem. Piwnica oraz parter przykryte były sklepieniami kolebkowymi, przy czym sklepienia pomieszczeń parteru dodatkowo udekorowano siecią żeber. Piętra przykrywały płaskie stropy belkowe. Wejścia prowadziły do środkowych pomieszczeń piwnicy i parteru wprost z dziedzińca. Ponadto sale pierwszego piętra dostępne były z ganku wspartego od strony dziedzińca na masywnych arkadach o nierównych rozpiętościach. Na drugim piętrze pomieszczenie północne skomunikowane było portalem z chodnikiem straży w koronie muru obronnego lub z zewnętrznymi drewnianymi schodami. O higienę mieszkańców dbały wykusze latrynowe, zawieszone na wszystkich kondygnacjach pięter elewacji północnej.
Stan obecny
Do naszych czasów zachowały się jedynie relikty wschodniej ściany domu mieszkalnego i północno – wschodni narożnik muru obronnego. Przeprute dużymi oknami fragmenty muru po stronie południowej pochodzą już z czasów nowożytnej rozbudowy. Na terenie budynku mieszkalnego przetrwały dwa podsklepione pomieszczenia piwniczne, trzecie jest natomiast zagruzowane. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, zamek, D.Kalina, nr 2569, Mokrsko Górne 2004.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Miłobędzki A., Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre problemy małopolskiej architektury XV i XVI wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 21, 1/1959.
Pankowski B., Stan badań archeologicznych nad średniowiecznymi zamkami dawnego województwa sandomierskiego, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 30/2009.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.