Historia
Pierwsza wzmianka o mogilskim kościele farnym pojawiła się w źródłach pisanych w 1329 roku. W 1347 roku miał on zostać konsekrowany, udzielono wtedy też odpustu. Kościół zbudowali cystersi z pobliskiego opactwa dla miejscowej ludności, nad którą sprawowali opiekę duszpasterską. Według kronikarza Jana Długosza budynek miał zostać uposażony przez Iwona Odrowąża, co wskazywałoby na jego początki jeszcze w pierwszej ćwierci XIII wieku.
W 1466 roku na miejscu pierwotnego kościoła, wzniesiony został nowy, ponownie konstrukcji drewnianej. Być może spowodowane było to zniszczeniami z jakiegoś pożaru, a albo chciano powiększyć świątynię, lub po prostu znajdowała się ona w złym stanie z powodu upływu czasu. XV-wieczny kościół zbudowany został przez cieślę królewskiego Macieja Mączkę na polecenie opata Piotra Hiszberga z Biecza.
W 1587 roku kościół św. Bartłomieja prawdopodobnie został odnowiony, rzekomo po zniszczeniach spowodowanych przez armię Maksymiliana Habsburga. Około 1740 roku dokonano jego gruntownej przebudowy i modernizacji, choć istniejący gotycki układ przestrzenno-konstrukcyjny nie został naruszony. Bryle kościoła nadano natomiast kształt krzyża łacińskiego, przez dobudowanie kaplic bocznych i podwyższenie zakrystii. Usunięto także gont z dolnej części, pokrywając ją deskowaniem. W 1839 roku dobudowano boczny i główny przedsionek, przed 1900 rokiem oszalowano ściany deskami. Ostatni gruntowny remont kościoła miał miejsce w latach 1993-1994.
Architektura
Kościół powstał w konstrukcji zrębowej, ze ścianami później oszalowanymi pionowo ustawionymi deskami. Pierwotnie składał się on z czworobocznego korpusu nawowego podzielonego na trzy nawy w układzie halowym oraz węższego prezbiterium zamkniętego na wschodzie trójbocznie. Do jego północnej ściany w późniejszym okresie przystawiona została czworoboczna zakrystia. Nawę i prezbiterium przykrył wspólny dach wielospadowy, a cały kościół początkowo pokryty był gontem.
Wewnatrz korpus na trzy nawy podzieliły gotyckie, ostrołukowe i profilowane arkady, wsparte na częściowo profilowanych słupach. Słupy te podtrzymywały także utworzoną w zaskrzynieniowym systemie więźbę dachową. W średniowiecznym kościele rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych dostosowywany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara, (zarazem belki stropowe), wsparte były w prezbiterium na ostatnim wieńcu ścian. W tej sytuacji boczne, szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, przedłużono więc górne partie ścian prezbiterium na nawę, aż do ściany zachodniej kościoła oraz obniżano wysokość bocznych ścian nawy. W ten sposób na przedłużonych na nawę belkach ścian prezbiterium uzyskano oparcie dla więźby nad nawą. W efekcie wewnątrz kościoła boczne, szersze od prezbiterium części nawy robiły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem (wyglądając jak zawieszona skrzynia).
Do kościoła pierwotnie prowadził ostrołukowy, gotycki, bogato dekorowany motywami roślinnymi portal po stronie południowej nawy. Drugi portal wejściowy umieszczony był na osi fasady zachodniej. Okna przepruto od południa i zachodu, oraz także wbrew średniowiecznej tradycji budowlanej także od północy, co było oczywiście spowodowane dużą kubaturą budowli i koniecznością doświetlenia aż trzech naw. Pierwotne okna były prostokątne z lekkimi ostrołukami w górnej części.
Stan obecny
Zachowany do dnia dzisiejszego kościół jest wyjątkowo cennym zabytkiem, gdyż jest to najstarsza drewniana zachowana w Polsce budowla o trzech nawach. Pomimo przekształcenia pierwotnego układu przestrzennego w okresie baroku jego konstrukcja wraz ze zrębem ścian i systemem zaskrzynieniowo – więźbowym nad nawą pozostała nienaruszona. Co więcej w południowej nawie bocznej zachował się ostrołukowy, gotycki portal, bogato dekorowany motywami roślinnymi, z herbem Odrowąż i datą wykonania 1466.
Elementami nowożytnymi kościoła są dwie kaplice boczne, dwie kruchty, wieżyczka na kalenicy oraz piętro zakrystii która została ponadto poszerzona. Zlikwidowana została też ściana tęczowa, założony jest nowy strop w nawie i prezbiterium, poszerzone zostało wejście zachodnie. Po stronie zachodniej w miejscu dwóch starszych okien znajduje się dziś jedno pojedyncze. Oszalowanie elewacji deskami pochodzi z przełomu XIX i XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Brykowski R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Warszawa 1981.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.