Historia
Pierwsza, nieobwarowana jeszcze osada powstała w pobliżu brodu na Baryczy prawdopodobnie pod koniec IX lub na początku X wieku. Około drugiej połowy X wieku na południe od niej zbudowano gród, a starszą osadę otwartą przekształcono w nieufortyfikowane podgrodzie. Od XII wieku w Miliczu znajdowała się już siedziba kasztelana, ale część miejscowych dóbr należała do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i w dalszej kolejności do kapituły wrocławskiej. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o grodzie biskupim („Miliche castello”) odnotowana została w papieskiej bulli Innocentego II z 1136 roku, kolejna w bulli Hadriana IV z 1155 roku („Milice”). W połowie XIII wieku Milicz nadal był po części własnością biskupią, po części książęcą, co prowadziło do konfliktów między władzą świecką i kościelną, rozstrzygniętych ugodą z 1249 roku. Podpisany wówczas dokument wymienił równocześnie biskupich i książęcych kasztelanów, określił ich kompetencje oraz przychody. Dzięki ustabilizowaniu sytuacji prawnej, a także uzyskaniu przez biskupa Tomasz II po 1290 roku całkowitego zwolnienia ze służebności, danin i opłat uiszczanych na rzecz księcia, pod koniec XIII wieku w Miliczu ufundowany został murowany zamek. Dominując nad drewnianą zabudową Milicza stanowił on czytelny symbol wysokiej pozycji biskupa. Oprócz funkcji mieszkalnej mógł być również miejscem rozpraw sądowych i wykonywania wyroków.
Około 1290 roku Milicz wszedł w skład księstwa głogowskiego, zamek natomiast w pierwszej lub drugiej dekadzie XIV wieku na krótko stał się zastawem palatyna Alberta. Już jednak w 1319 roku został przejęty pod bezpośrednią własność biskupa. W 1337 roku czeski król Jan Luksemburski podjął negocjacje w celu przejęcia Milicza, jednak papież zabronił biskupowi i kapitule oddania zamku bez swej zgody. Najpóźniej w 1339 roku król zmusił kasztelana-archidiakona Henryka z Wierzbnej do oddania zamku, po tym gdy na koszt mieszczan wrocławskich sformował oddział zbrojnych, z którym wyruszył pod Milicz (Henryk z Wierzbna miał poddać zamek za dwie butelki wina francuskiego). W odpowiedzi w 1340 roku biskup wrocławski Nanker obłożył władcę ekskomuniką. Ostatecznie jego następca, biskup Przecław z Pogorzeli, zgodził się na patronat korony czeskiej nad diecezją wrocławską i zdjął klątwę, Jan natomiast zwrócił mu Milicz. Również Karol IV, syn i następca Jana, w 1342 roku wystawił dokument, w którym zwrócił zamek milicki Kościołowi, wyrzekł się w imieniu korony czeskiej wszelkich roszczeń i potwierdził prawa diecezji wrocławskiej.
W 1358 roku biskup i kapituła, jako jedyni właściciele dóbr w Miliczu, sprzedali za 1500 marek zamek, miasto, cło i 26 wsi księciu Konradowi I oleśnickiemu. Książę zakupił Milicz, gdyż dla poprzednich właścicieli koszty utrzymania i konieczność opłacania jego kasztelana, czy też starosty („capitaneus”) były zbyt wysokie (łożono po 52 grzywny „pro conservatione et custodia”), ponadto z uzyskanego przychodu chciano powiększyć dobra biskupiego władztwa nysko-otmuchowskiego. Nadal jednak „castrum Militz” miało być otwierane przez Konrada na żądanie biskupa lub króla Czech. Nowy właściciel osadził na zamku swojego zarządcę, którego władza obejmowała cały dystrykt milicki, włącznie z miastem. Co więcej Konrad oleśnicki po zakupie Milicza przeprowadził rozbudowę zamku, nieco zwiększając jego przestrzeń mieszkalną i modernizując obwarowania.
W 1432 roku zamek wraz z miastem został zniszczony w trakcie najazdu husytów. Odbudowany po zakończeniu działań wojennych, prawdopodobnie około lat 60-tych XV wieku, od 1494 roku stanowił własność Zygmunta Kurzbacha, podkomorzego królewskiego i starosty Budy, który otrzymał dobra milickie od króla Władysława Jagiellończyka. Nowy właściciel rozpoczął w 1508 roku prace budowlane na zamku, prowadzone przez mistrza Leonharta Gogela, a dalsza modernizacja miała miejsce po pożarze w 1536 roku. W 1590 roku Milicz przeszedł we władanie rodziny von Maltzanów, do których należał aż do 1945 roku. W XVII wieku miały miejsce dalsze, nowożytne przebudowy, jednak zamek tracił na znaczeniu, zwłaszcza że w 1616 roku po uderzeniu pioruna spłonęła i zawaliła się wieża (bramna lub nadbudowana w XVI wieku na południowej części domu mieszkalnego), przy okazji czego zginęło pięć osób. Pod koniec XVII wieku rozebrano obwodowy mur obronny, aż w końcu XVIII wieku na zamku urządzono przędzalnię bawełny, którą w 1797 roku zniszczył pożar. Podjęto co prawda próby prowadzonych w stylistyce neogotyckiej napraw, ale ostatecznie do połowy XIX stulecia budowla została porzucona i popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek zbudowano w dolinie rzeki Baryczy, po południowej stronie jej koryta, na sztucznie usypanym plateau o powierzchni około 50 x 60 metrów. Wzniesiony został na planie zbliżonym do owalu, otoczonym nawodnioną fosą oraz ziemnym wałem, prawdopodobnie zwieńczonym drewnianą palisadą lub częstokołem. Fosę utworzono przekopując starorzecze, przypuszczalnie połączone kanałem z głównym korytem. Miała 15 metrów szerokości, a jej brzegi pokryte były faszyną. Wjazd na teren dziedzińca musiał prowadzić po długim drewnianym moście, usytuowanym zapewne w północno – wschodniej części obwodu, w miejscu późniejszego budynku bramnego.
Głównym elementem najstarszego założenia z przełomu XIII i XIV wieku był czworoboczny, wydłużony na osi północ – południe budynek o wymiarach 14,5 x 25-26,3 metra, usytuowany w południowej części dziedzińca, tak że jedna z jego krótszych ścian tworzyła część obwodu obronnego. Miał trzy kondygnacje, dwudzielne wnętrze i cztery zewnętrzne, masywne przypory, usytuowane na przedłużeniu dłuższych boków. Wzniesiono go z kamienia w przyziemiu (które było częściowo zagłębione w nasypie wzniesienia) oraz z cegieł w układzie gotyckim na poziomie dwóch wyższych kondygnacji. Grubość ścian w najniższych, kamiennych partiach wynosiła około 3,5 metra, natomiast górne, ceglane części muru miały około 1,9 metra grubości. Wejście do budynku prowadziło bezpośrednio z zewnątrz, osobnymi drewnianymi schodami na kondygnację drugą i trzecią, tak by ani goście, ani służba nie przechodzili przez kwatery mieszkalne.
Wnętrze domu zamkowego na każdej z kondygnacji podzielone było na dwa pomieszczenia: mniejsze południowe i większe północne, wszystkie przykryte drewnianymi stropami. W większym pomieszczeniu przyziemia ze względu na dużą powierzchnię strop mógł być podparty słupem, ewentualnie część ta już od początku przykryta była ceglanym sklepieniem. Nie wiadomo czy funkcjonowała wewnętrzna komunikacja pionowa między kondygnacjami, jeśli tak, to zapewne o formie prostych drewnianych schodów przebitych przez otwory w stropach. Przyziemie mieściło dwa pomieszczenia o przeznaczeniu gospodarczym. Przypuszczalnie znajdowały się w nich spiżarnie i składy trunków oraz jadła, bowiem żadne z pomieszczeń nie posiadało okien. Ewentualnie jedno z nich mogło służyć jako cela więzienna, jeśli na zamku odbywały się sądy biskupie.
Druga kondygnacja w większym pomieszczeniu mieściła kuchnię, oświetlaną oknami w ścianach wzdłużnych i być może w ścianie północnej. Palenisko funkcjonowało pośrodku części zachodniej, przypuszczalnie jako gliniano – ceglana czworoboczna konstrukcja z kapturem do usuwania dymu. Mniejsza izba mieszkalna doświetlana była od południa dwoma otworami szczelinowymi, od wewnątrz osadzonymi we wnękach z odcinkowymi zamknięciami, i ogrzewana narożnym kominkiem północno – wschodnim. Co więcej pomieszczenie skomunikowano z latryną we wschodniej z przypór południowych, do której dochodziło się korytarzem w grubości muru, szerokim jedynie na 0,7 metra i długim na 5,3 metra. Oświetlenie korytarza zapewniały dwa otwory szczelinowe, miał też małą wnękę na lampę naftową lub łojową świecę. Nieczystości odprowadzane były z latryny skośnym szybem nakrytym ceglanymi łękami, wprost do fosy.
Na trzeciej kondygnacji budynku najważniejszym pomieszczeniem była duża komnata reprezentacyjna o wymiarach 11 x 14,2 metra i wysokości ponad 5 metrów, ogrzewana kominkiem ustawionym pośrodku ściany zachodniej. Mniejsza izba południowa wielkości 5,7-6,7 x 11,2 metra pełniła funkcje mieszkalne. Oświetlono ją trzema wąskimi i wysokimi oknami oraz wyposażono w kominek w narożniku południowo – zachodnim. Latrynę dla komnaty utworzono w przyporze zachodniej. Szyb na nieczystości biegł w niej pionowo, lecz u dołu również przechodził w skośny odpływ. Prawdopodobnie w pomieszczeniach obu pięter znajdowały się różne wnęki ścienne, które pełniły funkcję półek, szafek, czy umywalni z misami i naczyniami na wodę.
Około drugiej połowy XIV wieku, budynek mieszkalny po powiększeniu plateau kopca przedłużony został po stronie północnej, uzyskując formę pałacu o długości około 37,5 metrów. Podczas rozbudowy wykorzystano dwie starsze przypory, przedłużone, podwyższone i zamknięte od północy ścianą poprowadzoną pod lekkim ukosem. W nowej części umieszczono trzy dodatkowe pomieszczenia, po jednym na każdej z kondygnacji. Być może przepruto też wówczas większe okna gotyckie. Całość domu uzyskała pokaźne rozmiary z typową dla średniowiecza trójdzielną dyspozycją kondygnacji, zapewne przykrytych dachem dwuspadowym, wspólnym dla nowszej i starszej części budynku, ale rozdzielonym pierwotnym ceglanym szczytem północnym.
W drugiej połowie XIV wieku lub w początkach XV wieku zamek rozbudowano o ceglany obwód muru obronnego, z grubsza powtarzającego obrys starszych obwałowań drewniano – ziemnych. Na południu mur połączono z narożnikami domu zamkowego, tak że jego elewacja południowa stanowiła część obwodu obronnego, a dwie przypory nadal wystawały ku fosie. Z trzech pozostałych stron między domem a murem utworzony został wąski, wybrukowany dziedziniec ze studnią w części północnej. W linię muru nieregularnie wpisano czworoboczną wieżę bramną, umieszczoną po stronie północno – wschodniej. Mur wzniesiono w technice opus emplectum, z rdzeniem wypełnionym gruzem ceglanym i rudą darniową, a licem utworzonym z cegieł o wątku gotyckim, podobnie jak w budynku mieszkalnym gęsto przeplatanym zendrówkami.
W pierwszej ćwierci XVI wieku część południowa budynku, zapewne ze względu na usytuowanie w linii obwarowań oraz chęć powiększenia przestrzeni mieszkalnej, nadbudowana została do formy wieżowej. Dokonano tego poprzez zamknięcie murem wolnej przestrzeni pomiędzy południowymi przyporami ścianą równoległą do szczytu domu i drugą, grubszą ścianą prostopadłą do niej. Dzięki temu bryła budynku została wyrównana i przedłużona o około 3,5 metra. Nieco później na najniższym poziomie założono strop belkowy, a nad nim dwa przęsła sklepień kolebkowych, przykrywających dwie małe komory skomunikowane ze starszą izbą mieszkalną. Przejścia do komór utworzono przy wykorzystaniu dawnych bocznych otworów okiennych, natomiast środkowe okno przekształcono na wejście do korytarzyka w grubości prostopadłej ściany między komorami, zakończonego otworem doświetlającym i szybem latryny. Ponadto w trakcie przebudowy założono kolebki w dawnych izbach południowych na drugiej i trzeciej kondygnacji, a w dwóch pomieszczeniach pod aulą umieszczono sklepienia kolebkowo – krzyżowe wsparte na centralnym filarze. Przy murze obwodowym w południowo – zachodniej części zamku wzniesiono trzy małe, obłe baszty.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się zarośnięte roślinnością fragmenty ceglanych murów średniowiecznego założenia oraz pozostałości budynków wzniesionych w okresie nowożytnym. Mury części południowej przetrwały niemal do pełnej wysokości, środek do około połowy, natomiast zarys części północnej odsłonięto w trakcie wykopalisk archeologicznych. Widoczne są również ślady fosy otaczającej dawniej zamek. Spośród detali architektonicznych unikalnym zabytkiem są pozostałości latryn w grubościach przypór, włącznie z oryginalnym fragmentem kamiennej pokrywy sedesowej. Pierwotne okna zachowały się tylko we fragmentach na poziomie drugiej kondygnacji. Najniższa kondygnacja nadal w większości pozostaje zasypana gruzem. Zabytek pilnie potrzebuje renowacji, dzięki której możliwe byłoby jego zwiedzanie, a co ważniejsze powstrzymana degradacja.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, red. M.Młynarska-Kaletynowa, red. R.Eysmontt, zeszyt 7 Milicz, Wrocław 2017.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Chorowska M., Kudła A., Architektura i historia średniowiecznego zamku w Miliczu [w:] Nie tylko zamki: szkice ofiarowane profesorowi Jerzemu Rozpędowskiemu w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Wrocław 2005.
Kolenda J., Markiewicz M., 3D visualization as a method of a research hypotheses presentation – the case of the medieval palace in Milicz, „Przegląd Archeologiczny”, Vol. 63/2015.
Kolenda J., Markiewicz M., Medieval bishops palace in Milicz. 3D Reconstruction as a Method of a Research Hypotheses Presentation, „Studies in Digital Heritage”, Vol. 1, No. 2/2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Śląskie obiekty typu motte, Wrocław 2017.