Historia
W XI-XII wieku Mieszkowice były pomorskim grodem z drewniano – ziemnymi umocnieniami oraz osadą targową. Około 1270 roku okoliczne ziemie opanowali Brandenburczycy i włączyli do Nowej Marchii. Od 1295 roku Mieszkowice (Berenwalde, później Bärwalde, co oznacza „Niedźwiedzi Las”) wymieniane były jako miasto, któremu w 1317 roku potwierdzono magdeburskie prawa miejskie.
Zapewne tuż po lokacji miasto (przed 1295 rokiem) ogrodzono prostymi umocnieniami ziemno-drewnianymi, być może parkanem lub częstokołem i ziemnym wałem. Kamiennym murem miasto zaczęto obwarowywać na początku XIV wieku. W pierwszym etapie prac budowlanych otoczono je pierścieniem murów o wysokości 6-7 metrów. Prace te trwały do około 1320 roku, a pierwsza wzmianka pisemna o nich odnotowana została w 1350 roku. W drugiej połowie XIV wieku obwarowania poddano jedynie nieznacznym modyfikacjom (dodatkowy przejazd bramy Moryńskiej), natomiast w XV wieku przeprowadzono drugi etap realizacji obwarowań miejskich, podczas którego istniejące mury podwyższono, a część baszt przebudowano na zamknięte.
W 1319 roku w Mieszkowicach zmarł margrabia Waldemar Wielki, co zapoczątkowało w Brandenburgii okres walk wewnętrznych. Rok później, w związku ze wzrostem liczby rozbojów, Chojna wraz z Mieszkowicami, Trzcińskiem i Moryniem zawarły konfederację w celu zaprowadzenia porządku. W 1348 roku przeciw władzy Wittelsbachów wystąpił samozwaniec podający się za margrabiego Waldemara. Pseudo-Waldemar zyskał powszechne poparcie w Brandenburgii, jednak w przeciwieństwie do okolicznych miast Mieszkowice wytrwały przy prawowitym Ludwiku Wittelsbachu, dzięki czemu uzyskały obniżenie podatków i zapewnienie o niewybudowaniu w mieście zamku. Spadek bezpieczeństwa Mieszkowic nastąpił podczas okresu przynależności Nowej Marchii do zakonu krzyżackiego. Mury obronne nie uchroniły miasta w 1433 roku, gdy w trakcie wojny polsko – krzyżackiej, zostało całkowicie spalone przez polskich sojuszników, husytów.
W 1631 roku rozpoczęto akcję wzmacniania uszkodzonych murów oraz oczyszczania zamulonej fosy, jednak w XVIII wieku utraciły one już jakiekolwiek znaczenie militarne. Wzmianki źródłowe z tamtego okresu odnotowywały adaptację niektórych obiektów dla potrzeb nie związanych z obronnością. Na przełomie XVIII i XIX wieku zasypano fosy miejskie. W 1875 roku przystąpiono do rozbiórki obu zespołów bram miejskich oraz wykonano przebicie otworu przejściowego w baszcie Prochowej.
Architektura
Miasto posiadało kształt zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożnikach, a mury obronne otaczały cały obszar miejski o powierzchni około 16 ha. Całkowita długość obwodu wynosiła pierwotnie około 1620 metrów. Wzdłuż nich, po wewnętrznej stronie obwarowań poprowadzono ulicę przymurną w celu ułatwiania poruszania obrońców na wypadek zagrożenia. Od zewnątrz Mieszkowice chroniły naturalne przeszkody terenu w postaci dwóch jezior od wschodu i zachodu, połączonych strumieniem z rzeką Kurzycą, płynącą na zachód i północ od miasta.
Pierwotna wysokość muru oscylowała w granicach 6-7 metrów. Najprawdopodobniej nie zaopatrzono go w blankowanie ani żadną formę ganków bojowych i przeznaczono jedynie do funkcji obrony biernej. Prawdopodobnie dopiero po podwyższeniu w XV wieku część odcinków muru zaopatrzono w ganek i strzelnice. W kilku miejscach od strony polnej, szczególnie w ciągu przylegającym do jeziora, kurtyny wzmocniono przyporami.
Mur składał się z kilku typów konstrukcyjnych. Pierwszy obejmował zasięgiem południowo – wschodni odcinek obwodu. Mury zbudowane tam były z kamienia narzutowego i wzmocnione kamiennymi, półkolistymi, otwartymi basztami. Komunikacja wewnętrzna tych dwukondygnacyjnych budowli opierała się zapewne na drewnianych drabinach. Drugi typ występował w części zachodniej i północno – zachodniej miasta. Składał się z murów kamienno – ceglanych i baszt półkolistych oraz prostokątnych, trójkondygnacyjnych. Komunikację wewnętrzną rozwiązano za pomocą schodów, umieszczonych w grubości murów bocznych ścian baszt. Do trzeciego typu zaliczały się mury znajdujące się w północno – wschodniej części miasta. Były one tam najwyższe, gdyż dochodziły do 7 metrów. Wzniesione zostały z kamienia narzutowego z wypełnieniem okrzeskowym. Wzmocniono je 9 kamienno – ceglanymi basztami otwartymi i jedną zamkniętą. Wszystkie założone zostały na planie prostokąta, wszystkie były trójkondygnacyjne i posiadały schody umieszczone w bocznych ścianach. Schody prowadziły jedynie do drugiej kondygnacji, wyżej używano prawdopodobnie drabin.
Ogółem w obwodzie murów rozmieszczono w pierwszym etapie budowy umocnień 49 baszt łupinowych, w tym 30 półkolistych i 19 prostokątnych. W drugiej połowie XV wieku część baszt przebudowano, od strony miasta dostawiając proste ściany lub kontynuowano rzut okręgu. Ostatecznie mieszkowickie mury obronne wyposażone mogły być w 41 baszt łupinowych (29 półkolistych i 12 prostokątnych) oraz 8 baszt zamkniętych (w tym co najmniej 1 cylindryczną). Najprostszą konstrukcją posiadały baszty półkoliste. Pierwotnie były to dwu lub trzykondygnacyjne występy muru o szerokości około 4,3–4,7 metrów. Od strony miasta były otwarte lub zabudowane drewnianą ścianą. W przyziemiu mieścił się podręczny magazyn, druga kondygnacja zaopatrzona w otwory strzelnicze pełniła funkcje obronne. Całość wieńczył otwarty ganek obronny z krenelażem lub dach. Na wyższe kondygnacje można było się dostać za pomocą drabin. Baszty prostokątne były zazwyczaj trzykondygnacyjne o szerokości około 6 metrów i wysunięciu przed lico muru na około 1,2 metra. W przyziemiu, podobnie jak w przypadku baszt półkolistych, mieścił się magazyn. W lewej ścianie umieszczano murowaną klatkę schodową dostępną z wnętrza pierwszej kondygnacji. Druga kondygnacja, stanowiąca właściwy poziom obronny, wyposażona była w otwory strzelcze w niszach. Trzecią kondygnacją był najczęściej otwarty lub zadaszony ganek obronny z przedpiersiem w postaci krenelażu. Od strony miejskiej wykusze prostokątne pozostawiano otwarte lub zamykano drewnianą ścianą. Oprócz typowych baszt mury Mieszkowic mogły być wzmocnione basztami nadwieszonymi (bartyzanami). Obiekty tego typu miały formę niewielkich, wysuniętych stanowisk obronnych, nadbudowanych na koronie muru lub przylegającym doń filarze.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Boleszkowicka (Kostrzyńska) na południu i Moryńska (Chojeńska) na północy. Obu bramom nadano pierwotnie formę prostopadłościennych wież z mostami i drogą wjazdową na grobli. Pod koniec XV lub na początku XVI wieku wprowadzono przedbramia, łącząc je z bramami przy pomocy szyi. W przypadku bramy Moryńskiej przedbramie złożone było z dwóch baszt cylindrycznych, natomiast przedbramie bramy Boleszkowickiej obejmowało pojedynczą basztę cylindryczną. Brama Moryńska nadbudowana została wówczas o wieloboczny stopień górny. Przekraczanie fortyfikacji miejskich umożliwiała również futra Jeziorna zlokalizowana w południowo – wschodniej części obwodu oraz Rybacka od strony wschodniej. Furta Jezierna miała pierwotnie postać prostokątnej baszty łupinowej z przejazdem w przyziemiu. Wyżej znajdowały się dwie kondygnacje obronne, przy czym górna miała formę otwartego ganku obronnego z krenelażem.
Z uwagi na korzystne położenie miasta pośród podmokłych terenów, pomiędzy dwoma jeziorami – Mieszkowickim Wielkim i Małym – połączonymi strumieniem z rzeką Kurzycą, Mieszkowic pierwotnie nie otoczono fosą. Dopiero w końcu XV lub w XVI wieku po zewnętrznej stronie murów wykonano umocnienia ziemno-wodne złożone z wału ziemnego (być może pojedynczego, ale nie wyklucza się na pewnych odcinkach istnienia nawet wału potrójnego) i przynajmniej dwóch fos.
Stan obecny
Obecna mury obronne Mieszkowic zachowały się na dużej części obwodu (1510 metrów) z wysokością dochodzącą miejscami do 5-7 metrów. Przetrwało 16 baszt wykuszowych podkowiastych i 15 prostokątnych, oraz baszta Prochowa w południowo – wschodnim narożniku miasta i zamurowany przejazd przy dawnej bramie Moryńskiej. Duża część murów i baszt jest niestety zdewastowana.
pokaż basztę Prochową na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kuna M., Mury miejskie Mieszkowic, “Rocznik Chojeński”, nr 9, Chojna 2017.
Kuna M., Średniowieczne mury miejskie w powiecie gryfińskim na tle sieci miast warownych Pomorza Zachodniego i dawnej wschodniej Brandenburgii, “Rocznik Chojeński” nr 7, Chojna 2015.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.