Historia
Początki budowy gotyckiego kościoła parafialnego, w będącym pod królewskim patronatem Międzyrzeczu, przypadły prawdopodobnie na XIV wiek, choć miejscowa parafia istniała co najmniej od 1232 roku, kiedy to wspomniany został w źródłach pisanych tamtejszy pleban. Zintensyfikowanie prac budowlanych lub remontowych nastąpić mogło w XV wieku, kiedy to pojawiły się liczne informacje o fundowanych altariach: św. Trójcy w 1440 roku, NMP bractwa ubogich w 1468 roku i Wniebowzięcia NMP w 1479 roku.
W 1474 roku na Międzyrzecz napadł oddział króla Macieja Korwina. Po tym wydarzeniu kościół przy pomocy starosty zamkowego został w latach 1474 – 1479 odbudowany. Być może dopiero wówczas powstał korpus nawowy, dostawiony do starszego prezbiterium z zakrystią (kolejność powstawania korpusu i prezbiterium jest przedmiotem sporu), natomiast sklepienia kościoła, szczyty oraz górną kondygnację zakrystii wzniesiono w końcu XV wieku i na początku XVI stulecia.
Kolejna odbudowa konieczna była po 1520 roku, kiedy to miasto złupiły zaciężne wojska niemieckie, spieszące na pomoc zakonowi krzyżackiemu. W 1545 roku prezbiterium otrzymało bogaty renesansowy wystrój malarski z fundacji Wawrzyńca Myszkowskiego, starosty międzyrzeckiego. Trzy lata później kościół został przekazany luteranom, mimo iż dalej był pod patronatem króla. W 1604 roku został zwrócony katolikom, którzy w XVII wieku założyli nad prezbiterium barokowe sklepienie.
Tragedią w dziejach kościoła był pożar w 1824 roku, który strawił część dachu nad prezbiterium i wolnostojącą dzwonnicę. W 1828 roku nastąpiła odbudowa świątyni, w trakcie której wykonano nowy dach i odnowiono wnętrze świątyni, natomiast w 1835 roku rozpoczęła się budowa drewnianej wieży na zachodniej części dachu kościoła. Kolejna gruntowna renowacja miała miejsce w latach 1856 – 1862 na skutek której przelicowano część ścian, wymieniono maswerki, przekuto okna i portale, wzniesiono kruchtę północną, wykonano nowe gzymsy i fryzy. W czasie drugiej wojny światowej kościół szczęśliwie nie doznał zniszczeń, a po jej zakończeniu przeprowadzono regotyzację wnętrza oraz dobudowano nową zakrystię i kaplicę Matki Boskiej. Ostatnie gruntowne prace renowacyjne prowadzono w 2009 roku odsłaniając XVI-wieczną polichromie na ścianach chóru.
Architektura
Gotycki kościół wzniesiony został jako budowla orientowana względem strona świata, murowana z cegły w południowej części miasta średniowiecznego, blisko obwarowań miejskich. U schyłku średniowiecza osiągnął on formę budowli trójnawowej o układzie halowym, z prosto zakończonym na wschodzie prezbiterium i XVI-wieczną zakrystią od północy. Nakryty został nad wszystkimi trzema głównymi elementami dachami dwuspadowymi. Elewacje zewnętrzne korpusu i prezbiterium opięte zostały przyporami, przy czym dziwnie ułożona została szkarpa południowo – wschodnia korpusu, jako jedyna z narożnych usytuowana prostopadle do bryły kościoła a nie ukośnie. Mogłoby to sugerować istnienie niegdyś przy południowej ścianie prezbiterium jakiejś budowli. Charakterystyczna była natomiast środkowa przypora przy wschodniej ścianie prezbiterium, motyw zastosowany w XIV wieku w kaplicach katedry krakowskiej i wrocławskiej, a w Wielkopolsce przyjęty w kolegiacie w Szamotułach oraz następnie w farach we Wronkach, Kamionnie czy Wągrowcu.
Od strony zewnętrznej najbardziej dekoracyjny wystrój otrzymały szczyty prezbiterium, korpusu i empory. Szczyt zachodni artykułowano prostymi, ostrołukowo zamkniętymi blendami, zwieńczonymi niewielką blendą krzyżową. Szczyt wschodni korpusu, częściowo przysłonięty dachem prezbiterium, wypełniono blendami o podwójnym ostrołucznym zamknięciu, wspartym na kamiennych konsolach o formach antropomorficznych masek, czy też maszkaronów. Podziały pionowe szczytu prezbiterium wyznaczyły ukośnie ustawione sterczyny, pomiędzy które wstawiono prostokątne blendy z motywem kratownic okiennych, zwieńczone dodatkowymi blendami ćwierćkolistymi.
Północna zakrystia otrzymała formę dwuprzęsłową, dwukondygnacyjną, prostokątną w planie, z emporą na górnej kondygnacji, komunikującą się z poziomem przyziemia schodami w pogrubieniu muru w północno – wschodnim narożniku nawy północnej. Wnętrze zakrystii zwieńczono prostym sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast sama empora cechowała się wyjątkowo dużymi rozmiarami, znacznie wzbogacając program architektoniczny kościoła. Jej szczyty udekorowano blendami zamkniętymi połową łuku kotarowego, dowodząc znajomości przez mistrzów budowlanych kościoła budownictwa modnego w zachodniopomorskim Szczecinie, czy też w Miśni, gdzie ten rodzaj łuku był szczególnie popularny. Empora była elementem reprezentacji władzy, a jako że fara pozostawała pod patronatem króla, to przysługiwała jego namiestnikowi którym był starosta.
Nawy w korpusie przekryte zostały w XVI wieku pięcioprzęsłowymi sklepieniami gwiaździstymi podtrzymywanymi przez ośmioboczne filary. W nawach bocznych sklepienia oparto bezpośrednio na ścianach, bez pośrednictwa wsporników, zaś w nawie głównej na filarach oparto masywne, półcylindryczne służki podtrzymujące sklepienia. Pomimo ich zastosowania oraz bogatych wzorów samych sklepień, wnętrze kościoła było dość surowe. Arkady międzynawowe założono dość nisko, tak że stojąc w jednej z naw, nie można dojrzeć czasz sklepiennych w nawie sąsiedniej. Wyżej też od arkad założono okna, a co ciekawe w ścianie ponad arkadami, a naprzeciw okien przepruto kilka pojedynczych otworów o charakterze wąskich, nieregularnych przeźroczy. Być może pełniły funkcję techniczną, zapewniając dostęp do przestrzeni poddaszy ponad nawami bocznymi, które planowano jako niższe niż obecne (w takim razie planowano by powstanie bazyliki albo pseudobazyliki) lub ich celem było doświetlenie nawy głównej.
Stan obecny
Kościół międzyrzecki jest ważnym przykładem architektury gotyckiej na terenie Wielkopolski, a także pomnikiem burzliwych dziejów miasta. Imponuje okazałymi jak na świątynię parafialną rozmiarami oraz bogatą dekoracją zewnętrzną (szczyty), dzięki której wzorowały się na nim między innymi fary we Wronkach i Wągrowcu. Choć standard wykonania niektórych partii kościoła pozostawiał wiele do życzenia, to nie było to niczym dziwnym na tle innych budowli usytuowanych w średniej wielkości miastach. Wyjątkowa była natomiast dwukondygnacyjna zakrystia z emporą, uosabiająca królewski patronat nad farą.
Niestety niemałe zmiany przyniosły nowożytne, zwłaszcza XIX-wieczne renowacje, na skutek których przelicowano część ścian maszynową cegłą, wymieniono maswerki okienne, przekuto okna i portale, wzniesiono kruchtę północną, drewnianą wieżę zachodnią i kaplicę południową, oraz wykonano nowe gzymsy koronujące i fryzy podokapowe. Ponadto nie zachowało się średniowieczne sklepienie nad prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamski J., Późnogotycka architektura kościoła farnego św. Jana Chrzciciela w Międzyrzeczu – próba nowej analizy, Ziemia Międzyrzecka w przeszłości, t. 8, red. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz 2010.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.