Historia
Początki kościoła i klasztoru w Miechowie sięgały drugiej połowy XII wieku, kiedy to możnowładca małopolski, Jaksa herbu Gryf, wrócił szczęśliwie z pielgrzymki do Ziemi Świętej i postanowił wypełnić śluby oraz zbudować w swej rodzinnej wsi kościół. Sprowadził także z Jerozolimy braci Zakonu Kanoników Stróżów Grobu Bożego, w Polsce zwanych później bożogrobcami lub miechowitami. Przybyli oni do Małopolski w 1163 roku, fundując małą świątynię i pierwsze zabudowania klasztorne, które w kolejnych latach polscy książęta i rycerstwo hojnie uposażali. W skład konwentu w początkowym okresie wchodzili przeważnie cudzoziemcy, głównie Niemcy i Czesi, choć pierwszym kanonikiem miechowskim został Marcin zwany Galusem (Francuzem).
Pierwszy kościół pod wezwaniem Grobu Pańskiego konsekrowano w 1186 roku, przy udziale biskupa krakowskiego Gedki. Wkrótce jednak okazał się zbyt mały, dlatego po 1233 roku podjęto budowę nowego, późnoromańskiego kościoła i wieży, prowadzoną do końca XIII wieku. W następnych latach doznawały one wraz z klasztorem wielu zniszczeń, z powodu popierania przez bożogrobców czeskiej dynastii Przemyślidów w walce o tron Polski. W 1300 roku klasztor został złupiony przez Kumanów i Węgrów, a w 1311 roku Władysław Łokietek wypędził zakonników obsadzając klasztor zbrojną załogą i dodatkowo go fortyfikując. Bożogrobcy powrócili dopiero w 1314 roku po zmianie władz w klasztorze i złagodzeniu stanowiska książęcego.
W 1344 roku pożar strawił część budynków klasztornych, dwa lata później wojska Jana Ślepego spustoszyły miasto, dwukrotnie w 1347 roku silne wichury zniszczyły Domum Miechoviensem, natomiast w 1379 roku pożar objął kościół i zabudowania klasztorne. Nieszczęścia te wymusiły odbudowę i gruntowną gotycką przebudowę, której podjął się w latach 80-tych XIV wieku Stanisław Stojko, za którego otoczono całe założenie murem. Prace kontynuował od 1397 roku Michał z Radomska wznosząc m.in. nowe piwnice, infirmerię i bibliotekę. Z jego inicjatywy wybudowany został w 1401 roku nowy gmach klasztorny (dom generałów zakonu), stanowiący rezydencję prepozytów miechowskich. Następnie w 1434 roku proboszcz Jan przebudował refektarz. W 1506 roku klasztor spłonął w trakcie wielkiego pożaru miasta. Po zgromadzeniu środków od darczyńców, kolejną odbudowę zainicjował Tomasz Bylica z Olkusza, za którego na wirydarzu powstała także kaplica Grobu Chrystusa. Remont domu generałów, który również ucierpiał podczas pożaru, przeprowadzono w 1545 roku za Jana ze Lwówka, ówczesnego prepozyta zakonu.
Nowożytne przekształcenia zaczęto na większą skalę przeprowadzać na początku XVII wieku, kiedy to nadbudowana została dodatkowa kondygnacja nad trzema skrzydłami klasztoru: północnym, wschodnim i zachodnim. W 1618 roku Maciej Łubieński rozpoczął gruntowny remont domu generałów połączony ze wzmocnieniem ścian oraz wybiciem nowych otworów okiennych i drzwiowych. Niestety pożary z lat 1732 i 1745 spowodowały tak duże zniszczenia, że przez pewien czas zakonnicy zmuszeni byli zamieszkać poza klasztorem. Sami zaczęli też przeprowadzać pierwsze niezbędne prace remontowe. Odbudowa, prowadzona już w stylu barokowym, zakończona została wraz z konsekracją kościoła w 1802 roku.
W 1819 roku władze carskie dokonały kasaty klasztoru, w którego zabudowania wprowadzono instytucje urzędnicze. Częściowo zasiedlony został główny budynek klauzury, pełniący odtąd funkcję szkoły, mieszkań lub kancelarii wojsk rosyjskich stacjonujących w Miechowie. Kościół przejęty został przez księży diecezjalnych, których zubożała parafia nie była w stanie prowadzić remontów. W 1844 roku zły stan techniczny zabudowań omal nie doprowadził do rozbiórki wschodniego skrzydła klasztoru, ostatecznie jednak zdecydowano się go wyremontować. W 1937 roku stan kościoła i dawnych zabudowań klasztornych był tak zły, że nowy proboszcz Jan Widłak zamierzał zrezygnować z nominacji. Ostatecznie jednak podjął szereg prac zabezpieczających, kontynuowanych przez jego następców.
Architektura
Kościół na przełomie XIV i XV wieku był trójnawową, trójprzęsłową bazyliką, z wielobocznie zamkniętym, mocno wydłuzonym prezbiterium po stronie wschodniej. Długość kościoła mierzona w nawie głównej wynosiła około 50 metrów, a szerokość 25 metrów. Nawa główna zamknięta została od zachodu prostą ścianą, murowaną z ciosów o charakterystycznej romańskiej formie. Nad niszą, mieszczącą średniowieczny fresk, znalazło się okrągłe romańskie okienko, ściana ta więc najpewniej pochodziła jeszcze ze starszego, późnoromańskiego kościoła.
Przy południowej ścianie nawy, na wysokości jej zachodniego, skrajnego przęsła, usytuowano kwadratową w planie, ostatecznie sześciokondygnacyjną wieżę o wymiarach 9,1 x 9,1 metra i grubości murów w przyziemiu od 2,2 do 1,6 metra. W dolnej części została ona wymurowana z ciosów kamiennych, w górnej z cegły ze wzorami z zendrówek, ale z narożnikami wzmacnianymi kamiennymi kwadrami. Ostatnie piętro domurowano z materiału pochodzącego z kościoła romańskiego. Elewacje wieży rozdzielono na kondygnacje gzymsami kordonowymi. Początkowo wieża pokryta była gotyckim dachem czterospadowym.
Klasztor u schyłku średniowiecza stanowił czworobok zabudowań, składający się ze skrzydeł o pierwotnie dwóch kondygnacjach wysokości, okalających prostokątny wirydarz. Zabudowania klauzury nietypowo przylegały do zachodniej ściany kościoła i były z nim połączone. Skrzydło południowe w średniowieczu było podpiwniczone, z dwoma prostokątnymi w planie pomieszczeniami, skomunikowanymi ze sobą portalem i przykrytymi sklepieniami kolebkowymi. W jednym z nich znajdował się piec, przeznaczony prawdopodobnie do wypieku chleba. Mogłyby to być więc pomieszczenia gospodarcze, co potwierdzałby ich piwniczny charakter oraz prostota wykonania. W XV wieku powstały także piwnice pod skrzydłem północnym, pierwotnie przykryte sklepieniem. Układ wyższych kondygnacji skrzydeł klasztoru nie jest znany. Być może zabudowania były wówczas jeszcze częściowo konstrukcji drewnianej. Mieścić się w nich musiały wszystkie znane ze źródeł pisanych pomieszczenia: refektarz, dormitorium, biblioteka czy infirmeria.
Wszystkie skrzydła na początku XVI wieku połączono krużgankami, dostawionymi do już istniejących zabudowań. Nakryto je sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, ze zwornikami w kształcie tarcz herbowych rodów Topór, Odrowąż, Łodzia, Łabędź i Dołęga. Zarówno żebra diagonalne, jak i jarzmowe, rozdzielające poszczególne przęsła, opuszczono na przyścienne wsporniki, od strony wirydarza rozmieszczone pomiędzy arkadami, które pierwotnie otwierały się na ogród.
Na wschód od zabudowań klauzury i kościoła zbudowano z ciosów piaskowca i cegły tzw. dom generałów zakonu, wzniesiony na planie mocno wydłużonego prostokąta o osi północ – południe. Całe założenie klasztorne od końca XIV wieku otoczone miało być kamiennym murem. W jego linii w narożniku północno – wschodnim znajdowała się wieloboczna baszta, o wyraźnie zaznaczonych gzymsem dwóch piętrach, przykryta dachem namiotowym.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd kościoła i klasztoru to w dużym stopniu efekt XVIII-wiecznej przebudowy w stylu późnobarokowym. Z tego powodu zabudowania klauzury są wyższe o jedną kondygnację, a ich elewacje zewnętrzne ujednolicone. Z budowli wyróżnia się mała baszta przy siedzibie generałów zakonu, częściowo rekonstruowana po drugiej wojnie światowej, przetrwały także gotyckie, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi krużganki oraz odkrywane obecnie w trakcie prac archeologicznych pomieszczenia piwniczne klasztoru. Gruntownie przebudowany został kościół klasztorny, z nowożytnej bryły którego wyróżnia się gotycka wieża. Obecnie w zabudowaniach klasztornych mieszczą się urzędy wymiaru sprawiedliwości oraz Muzeum Ziemi Miechowskiej. Kościół pełni funkcje sakralne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barczyński W., Bazylika Grobu Bożego w Miechowie, Miechów 2006.
Barczyński W., Bazylika Grobu Bożego w Miechowie, Miechów 2016.
Kamińska M., Niewalda W., Kościół i klasztor bożogrobców w Miechowie – wstępne wyniki badań architektonicznych [w:] Fundamenty średniowiecznej Europy, red. R.Biskup, A.Radzimiński, Ż.Sztylc, D.Zagórski, Pelplin 2013.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.