Historia
Osada Mątowy (niem. Groß Montau) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1321 roku, w akcie fundacyjnym Miłoradzu (niem. Mielenz). Około 1342-1345 roku, za wielkiego mistrza Ludolfa Königa, wieś otrzymała własny przywilej lokacyjny, w którym miejscowy kościół uposażono czterema wolnymi włókami ziemi, a więc terenem rolnym nie obciążonym powinnościami lennymi. Odnowienie dokumentu lokacyjnego miało miejsce w 1383 roku.
Kościół w Mątowach został zbudowany około drugiej lub trzeciej ćwierci XIV wieku, początkowo jako niewielka budowla o konstrukcji szkieletowej. Po niedługim czasie, w czwartej ćwierci tamtego stulecia, pierwotną konstrukcję częściowo obudowano od zewnątrz cegłą, a w części rozebrano i całkowicie zastąpiono murem. Prace te zaczęto od strony wschodniej i południowej, zaś z pozostałych stron zakończono na początku XV wieku, kiedy to wzniesiono też murowaną kruchtę. Następnie około 1470-1475 prowadzono prace nad podwyższeniem wieży, a pod koniec XV wieku dobudowano nawę boczną, arkady międzynawowe i zakrystię. Zapewne rozbudowa oraz dość bogaty jak na wiejską świątynię układ kościoła związane były z faktem, iż z Mątowów pochodziła błogosławiona Dorota, stygmatyczka i pustelnica, ochrzczona w miejscowym kościele w 1347 roku.
W czasie wojen polsko – szwedzkich z lat 1626-1629 uszkodzona została kulą armatnią wieża. Jeszcze w 1637 roku szkody były widoczne, ale do czasu wizytacji z 1647 roku usunięto je. Około 1740 roku wymieniono strop kościoła, zaś rok później wyremontowano wieżę. W latach 1908-1911 miała miejsce renowacja dachów, iglicy wieży oraz malowideł we wnętrzu. W okresie II wojny światowej zabytek szczęśliwie nie odniósł większych strat. W latach 2012-2013 gruntownie wyremontowano elewacje, dachy i stropy kościoła.
Architektura
Gotycki, orientowany kościół ostatecznie pod koniec średniowiecza uzyskał korpus o dwóch nawach, wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 12,3 x 21 metrów, bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium (przed dobudowaniem nawy bocznej szerokość wynosiła 8,7 metrów). Od zachodu dobudowana została masywna wieża na planie zbliżonym do kwadratu (8,1 x 9,6 metra), z ośmioboczną, drewnianą najwyższą kondygnacją, od południa znalazła się kwadratowa kruchta, podwyższona o górną kondygnację, a niewielka, prostokątna zakrystia przy wschodniej części ściany północnej. Całość wzniesiono w niezwykle dużej liczbie faz budowy, które doprowadziły do uderzającego braku jednolitości od strony zewnętrznej.
Bryła kościoła opięta została uskokowymi przyporami, we wschodnich narożnikach usytuowanymi pod skosem. Korpus nakryto wysokim dachem dwuspadowym, zachodzącym na obydwie nawy, od wschodu zakończonym ścianą z sześcioosiowym, schodkowym szczytem, dzielonym wertykalnie za pomocą lizen przechodzących w ośmioboczne pinakle. Podobnie szczytem (trójosiowym) zamknięto zakrystię oraz kruchtę południową. Ceglane elewacje korpusu udekorowano niskim cokołem i gzymsem podokiennym. Szczególną uwagę poświęcono fasadzie kruchty oraz elewacji wschodniej korpusu, które udekorowano ostrołucznie zamkniętymi blendami i tynkowanym fryzem. Elewacje wieży pokryto z trzech stron ostrołukowymi blendami oraz od południa rzędem półkolistych arkadek podwieszanych na ceglanych wspornikach. We wszystkich elewacjach kościoła pozostawiono liczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach.
Wejście do kościoła umieszczono od zachodu w przyziemiu wieży, gdzie ujęte zostało ostrołukowym, dwuuskokowym portalem, w którym funkcjonowały również ostrołuczne drzwi deskowo – listwowe. Kolejny portal osadzono w ścianie południowej wewnątrz kruchty oraz w ścianie północnej korpusu. We wnętrzu trzy łuki arkad, wsparte na dwóch ośmiobocznych filarach, zapewniły podział korpusu na szeroką nawę główną i wąską nawę północną. Obydwie nawy przykryte zostały stropami drewnianymi. W prezbiterium zastosowano drewnianą kolebkę. W portalu wiodącym do zakrystii osadzono drzwi deskowo-listwowe, w celu lepszego zabezpieczenia obite płatami blachy.
Stan obecny
Kościół w Mątowach należy do jednych z najciekawszych budowli gotyckich z terenu Żuław, nie tylko za sprawą bardzo dobrego stanu zachowania, ale i dzięki możliwości prześledzenia procesu jego budowy od konstrukcji szachulcowej do murowanej (szachulec przetrwał w ścianie wschodniej oraz we wschodnim fragmencie ściany południowej). Z pierwotnego wyposażenia zachowały się trzy gotyckie, drewniane, polichromowane rzeźby oraz kamienna chrzcielnica i dębowe sakramentarium. Ponadto widoczne są drzwi z XV lub XVI wieku w zakrystii oraz późnogotyckie jeszcze drzwi z końca XVI wieku lub początku XVII stulecia w wejściu zachodnim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Darecka K., Gotyckie drzwi na Żuławach i w ich bezpośrednim otoczeniu. Konstrukcja, okucia, kolorystyka, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.