Historia
Cysterski klasztor żeńskiej reguły w Marianowie został ufundowany i uposażony w 1248 roku przez księcia szczecińskiego Barnima I. Kolejne liczne nadania ziemskie przekazały na rzecz konwentu bogate rody rycerskie von Osten, von Borck, von Jerichow, von Regedanz i von Wedel, dzięki czemu majątek klasztorny obejmował liczne okoliczne wsie (m.in. Marianowo, Biała, Brzeziny, Czarnkowo, Lutkowo, Słodkówko, Sulino, Dalewo i Gogolewo), a także jeziora i lasy, łącznie z prawem połowu ryb oraz zwolnieniem zamieszkałej tam ludności z ciężarów i służb na rzecz księcia. Biskup kamieński Wilhelm wzbogacił uposażenie dziesięcinami z okolicznych pól i łąk.
Zadaniem klasztoru było szerzenie i utwardzanie wiary katolickiej, a także kolonizacja ziem pomorskich, znacznie wyludnionych za skutek najazdu duńskiego z XII wieku. Zapewne z tego powodu konwent lokowano na słabo zaludnionym i położonym z dala od miast terenie, co było nietypowe dla żeńskich klasztorów cysterskich. Pierwsze mniszki przybyły prawdopodobnie z Brandenburgii, ewentualnie ze Szczecina lub Danii. Funkcje przełożonych konwentu zakonnego (przeoryszy) pełniły zazwyczaj mniszki z rodów książęcych lub rycerskich, choć na czele klasztoru stał prepozyt i zarazem pleban Marianowa, mieszkający poza zabudowaniami klasztornymi. Początkowo w klasztorze mieszkało 12 zakonnic, natomiast w okresie rozkwitu przebywało w nim około 30 mniszek. Pierwszą przeoryszą miała zostać wybrana Barbara, córka księcia Warcisława III Dymińskiego, prepozytem zaś uczyniono wikariusza goleniowskiego, kapelana księcia Ottona I, Gotfryda z Goleniowa.
Budowa kościoła i klauzury z powodu bardzo hojnych nadań zapewne przeprowadzona została szybko, przy czym kościół konsekrowano w 1252 roku, a główne prace nad drewnianymi jeszcze zabudowaniami (może poza kościołem) prawdopodobnie ukończono do końca XIII wieku. Późniejszemu rozwojowi i gotyckim przebudowom sprzyjały dalsze nadania oraz dochody z dóbr powiększanych drogą zakupu, a następnie oddawanych w lenno. Niemały wpływ zapewniały również przyjęcia do nowicjatu bogatych panien z możnych rodów, które wnosiły w wianie gotówkę, zagrody lub nawet części wsi. Tradycyjnie przychody zapewniały klasztorne młyny i karczmy, dzierżawy, prawa patronackie nad kościołami. Ciężary dla odmiany nie były dokuczliwe. Początkowo wynosiły jedną baryłkę miodu na rzecz mennicy w Pyrzycach, od 1370 roku mniszki miały dostarczać 30 par rękawic i dwie baryłki piwa oraz pewną liczbę nakryć biskupowi kamieńskiemu, któremu też przysługiwało prawo dwudniowej stacji w trakcie podróży. Ciężary na rzecz księcia dotyczyły piwa, owoców, zboża i drobiu, a od 1523 roku zakonnice musiały opłacić wóz bojowy zaprzężony w 6 koni oraz 10 zbrojnych.
Po wprowadzeniu na Pomorzu protestantyzmu klasztor uległ kasacie, ostatecznie przeprowadzonej w 1569 roku. W budynkach dawnej klauzury powstał zakład dla panien ze szlacheckich domów, funkcjonujący już od 1541 roku, początkowo niejako wspólnie z klasztorem. Na jego utrzymanie środki pochodziły z zysków domeny marianowskiej, w którą przekształcono część posiadłości zakonnych. Dodatkowy dochód dostarczał młyn, karczma, kuźnia i być może warsztaty tkackie. Nowej instytucji sprzyjali zwłaszcza Wedlowie, którzy też sfinansowali odbudowę klasztoru po pożarze z 1549 roku. Po rozwiązaniu konwentu ostatnie zakonnice otrzymały prawo dożywotniego w nim pobytu i utrzymania.
W poklasztornym ośrodku przebywała między innymi od 1604 roku szlachcianka Sydonia von Borck, córka hrabiego Otto Borcka, przedstawicielka szlacheckiego pomorskiego rodu, który pozbawił ją prawa do rodzinnego majątku. Z powodu ciężkiego charakteru i kontaktów z zielarkami miała ona zostać posądzona o czary i rzucenie klątwy na ród Gryfitów. Przyczyną oskarżeń była także walka o odzyskanie prawowitego majątku, prowadzona przez Sydonię nawet w klasztorze, oraz seria przypadkowych zgonów na dworze książęcym. Po długim procesie i wymuszonym torturami przyznaniu się do winy, została ona skazana na ścięcie, a następnie spalona na stosie w 1620 roku.
W 1637 roku zabudowania klasztorne uległy ponownemu zniszczeniu na skutek pożaru związanego z działaniami wojny trzydziestoletniej. Spustoszone skrzydło wschodnie klauzury oraz krużganki nie zostały już później odbudowane. Działalność zakładu dla panien została zawieszona do czasu wyremontowania i przebudowy skrzydła zachodniego. W latach 1689 – 1690 gruntownie odnowiono kościół, prawdopodobnie rozbierając przy okazji sklepienie nad prezbiterium. Remonty i przekształcenia kontynuowano w XVIII i pod koniec XIX wieku, kiedy to między innymi wybudowano neogotycką wieżę przy fasadzie zachodniej kościoła. Następnie na początku XX stulecia kościół poddano regotyzacji. Okres drugiej wojny światowej zabytek przetrwał bez zniszczeń.
Architektura
Kompleks klasztorny składał się z orientowanego względem stron świata kościoła oraz usytuowanych na południe od niego dwóch skrzydeł mieszkalnych, połączonych trzema ramionami krużganków obejmujących wewnętrzny wirydarz. W pobliżu, po stronie zachodniej znajdowały się również inne zabudowania pomocnicze takie jak: piekarnia, suszarnia, browar i wozownia. Prawdopodobnie w tej części funkcjonował też młyn wodny. Cały kompleks klasztorny otoczony był murem, a początkowo być może ogrodzeniem drewnianej konstrukcji. Od południa graniczyła z nim rzeka Krępa, wpadająca po wschodniej stronie do jeziora Marianowskiego.
Kościół klasztorny wzniesiono z cegły w wątku wendyjskim, na podmurówce ze starannie opracowanych granitowych kwadr. Utworzono skromną budowlę jednonawową, bezwieżową, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, składającą się z czterech prostokątnych przęseł oraz z trójbocznego zamknięcia po stronie wschodniej. Pierwotnie od zachodu kościół zamknięty był prostą fasadą rozczłonkowaną wąskimi lizenami, między którymi umieszczono szerokie, ostrołukowe okno. Z pozostałych stron od zewnątrz całą budowlę opięto przyporami i przepruto oknami, przy czym w dwóch zachodnich przęsłach okna utworzono na dwóch kondygnacjach z powodu znajdującej się wewnątrz empory mniszek. Ostrołuczne, dwudzielne okna kościoła ozdobiono na krawędziach wałkami, wypełniono laskowaniem i ceglanymi maswerkami, podobnie też ozdobiono portale (północy dla wiernych, utworzony z kształtki fazowanej i półwałkowej, północny dla prepozyta, południowy dla mniszek, podkreślony występem z lica muru i ozdobiony w górnej partii wąską, otynkowaną wnęką zajmującą całą powierzchnię występu). Urozmaiceniem surowych ścian był gzyms wieńczący i malowany ornament na pasie gładkiego tynku, złożony z rytmicznie powtarzającego się czwórliścia imitującego ceglany fryz.
Wewnątrz elewacje kościoła rozczłonkowano przyściennymi arkadami o łukach pełnych (w przęśle wschodnim) i ostrołucznych (w zamknięciu i w części zachodniej). Przestrzeń podzielona była na trzy strefy. Od wschodu funkcjonowało prezbiterium, oddzielone od nawy drewnianym lub murowanym lektorium, przed którym znajdował się ołtarz główny. Część tą prawdopodobnie przykrywało sklepienie krzyżowe, natomiast pozostałe partie drewniany strop. Cztery przęsła przeznaczone były dla wiernych, przy czym nad trzema zachodnimi znajdowała się empora, wsparta na odsadzkach muru obwodowego kościoła. Dostęp do niej zapewniał portal od strony wirydarza oraz portal w północnej ścianie przyziemia skrzydła zachodniego.
Zabudowania klasztorne składały się z dwóch podłużnych, dwukondygnacyjnych, przykrytych dwuspadowymi dachami budynków na planie prostokąta, przystawionych krótszymi, północnymi bokami do nawy kościoła. Wzdłuż nich od strony wewnętrznego dziedzińca oraz wzdłuż południowej elewacji kościoła biegły krużganki, zapewniające komunikację pomiędzy wszystkimi najważniejszymi pomieszczeniami konwentu. Skrzydło zachodnie było większe i dłuższe, wysunięte poza wirydarz ku południowi. W jego wnętrzu być może mieściły się pomieszczenia gospodarcze oraz mieszkalne dla konwersek. W przyziemiu oświetlały je duże ostrołuczne okna dzielone laskowaniem w kształcie litery Y, na piętrze zaś mniejsze okna jednodzielne, ostrołuczne. Do jego południowego szczytu przylegał jednokondygnacyjny budynek gospodarczo-sanitarny, zlokalizowany w pobliżu koryta rzeki i mieszczący latryny.
Skrzydło wschodnie miało długość wirydarza. W jego przyziemiu znajdowała się zakrystia, kapitularz, refektarz oraz mieszkanie przeoryszy i biblioteka. Na piętrze zapewne usytuowane były cele mieszkalne mniszek. Pomieszczenia na parterze były kryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, podobnie podsklepiony był sąsiedni krużganek. Najkrótsze skrzydło południowe nigdy nie zostało ukończone, na jego miejscu funkcjonowały jedynie komory piwniczne.
Stan obecny
Klasztor w Marianowie uchodzi dziś za najlepiej zachowany w Polsce konwent żeński zakonu cystersów. Do czasów współczesnych zachował się kościół klasztorny, niestety powiększony od zachodu o neogotycką wieżę dominującą nad całym kompleksem, wzniesioną kosztem rozebranego zachodniego przęsła nawy. Ponadto przetrwało skrzydło zachodnie klauzury, relikty ściany wschodniej skrzydła wschodniego, fragment gotyckiego budynku o charakterze gospodarczym oraz pozostałości muru obwodowego klasztoru po stronie północnej i zachodniej. Na południowym krańcu zachodniego skrzydła widoczny jest fragment małej przybudówki, pierwotnie dłuższej, sięgającej rzeki, prowadzącej do latryn. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na portal północny skrzydła zachodniego od strony wirydarza, zrekonstruowane okna przyziemia i zamurowane okna piętra skrzydła zachodniego, profilowane okna w kościele, czy zamurowany wlot pieca chlebowego w dawnej piekarni klasztornej. Kolejne profilowane portale widoczne są w murach kościoła: północny dla wiernych i zamurowany obecnie portal dla kapelana, a także zamurowany portal południowy zakonnic. Rozpoczęta w latach 80-tych XX wieku renowacja skrzydła zachodniego trwa do dziś.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jurkiewicz J., Klasztor pocysterski w Marianowie, Stargard Szczeciński 2010.
Jurkiewicz J., Marianowo, Stargard Szczeciński 2010.
Katalog zabytków powiatu stargardzkiego, red. M.Majewski, tom 1, Stargard 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.