Historia
Młyn Górny, zwany też Piekarskim, zbudowany został prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku, w okresie największego rozwoju sieci młynów w państwie krzyżackim. Po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1401 roku. Wzniesiony został nad kanałem wytyczonym pod koniec XIII wieku, kiedy to po lokacji miasta z 1286 roku utworzono system fos zamkowych i miejskich, zapewniających kompleksowi malborskiemu ochronę i wodę. Kanał Młynówki ukończono zapewne w czasach mistrza krajowego Mangolda von Sternberg, a następnie oprócz młyna Górnego wzniesiono nad nim młyn Średni, usytuowany blisko miasta młyn garbarski zwany Mniejszym, oraz młyn zamkowy, nazywany Małym lub Dolnym, pracujący na potrzeby konwentu malborskiego.
Młyn Górny, podobnie jak inne młyny malborskie, wzniesiony został z fundacji krzyżackich urzędników. Znajdował się pod ich kontrolą, bowiem wszystkie rzeki w państwie krzyżackim nadające się do budowy więcej niż jednego młyna wodnego, mogły być użytkowane wyłącznie przy udziale zakonu. Rycerze zakonni wznosili potrzebne urządzenia własnym sumptem lub udzielali prawa do ich budowy innym osobom w zamian za corocznie wnoszone czynsze i inne zobowiązania. Opiekę nad kanałem i budynkiem młyna sprawował urzędujący na zamku mistrz młyński. Przekazywał on do kasy konwentu dochody z pracy folusza i sprzedaży słodu oraz inwestował w naprawy i rozbudowę młynów. W trakcie wojny trzynastoletniej pomiędzy Polską a Krzyżakami wszystkie młyny malborskie uległy spaleniu. Klęska zakonu i drugi pokój toruński z 1466 roku sprawił, że monopol krzyżacki na budowę młynów przeszedł na królewski zarząd młynów, a obowiązek konserwacji kanału w obrębie malborskiego miasta na starostę.
W 1718 roku młyn Górny spłonął, lecz został odbudowany dzięki pomocy króla polskiego Augusta II Mocnego. W 1840 roku został sprzedany w ręce prywatne, lecz nadal pełnił swą pierwotna funkcję. Przetrwał szczęśliwie II wojnę światową, do końca której pracował jako młyn parowy. Po zakończeniu działań militarnych armia radziecka zdemontowała i wywiozła z młyna urządzenia mechaniczne, zaś pobliski dom młynarza spaliła. Ostatnie większe prace remontowe zabytku przeprowadzono w latach 1967-1969, kiedy to odwodniono wnętrze i naprawiono mury. Następnie w latach 70-tych wymieniono więźbę dachową i zadaszenie, utworzono też betonowe schody oraz rampę dla planowanej w budynku hurtowni.
Architektura
Młyn Górny usytuowano na południowy – wschód od zamku i miasta, nad kanałem Młynówką, płynącym od jeziora Balewskiego jeszcze jako naturalny strumień, a od Starego Targu jako sztuczny ciek wodny. W pobliżu młyna śluza dzieliła wody Młynówki, odprowadzając ich część do omijającego miasto kanału Ulgi („Vorfluchtgraben”). Dzięki temu systemowi można było zabezpieczyć Malbork przed nadmiarem wody z wiosennych roztopów. Stamtąd też brał początek najstarszy wodociąg miejski. Obok młyna Górnego znajdował się duży, być może sztuczny zbiornik wodny zwany jeziorem Piekarskim. Spiętrzał on wodę dla potrzeb młyna, służył także za ujęcie wody pitnej dla miasta, dostarczanej do jedenastu studni za pomocą drewnianych rur.
Młyn Górny zbudowany został z cegły o wątku gotyckim, na planie prostokąta o wymiarach 12,8 x 25 metrów. Grubość jego murów wyniosła 1,1 metra. Przykryty został obszernym, dwuspadowym dachem, opartym przy krótszych bokach na trójkątnych ścianach szczytowych, które ozdobione zostały na całej wysokości elewacji podłużnymi blendami. Główne wejście znajdowało się pośrodku elewacji północnej, gdzie ostrołucznie zamknięty, uskokowy portal skierowany był w stronę drogi. Dodatkowe wejścia zapewne funkcjonowały od wschodu i zachodu, w krótszych elewacjach. Wnętrze podzielone było rzędem drewnianych słupów podtrzymujących poddasze.
Początkowo młyn zapewne pracował w systemie koła podsiębiernego, w którym mechanizm wprawiany był w ruch poprzez naturalny ruch wody, która przepływając popychała dolne łopatki koła i poruszała nim. Młyn wykorzystywał głównie energię kinetyczną wody, cechował się więc niezbyt dużą wydajnością. Po odbudowie młyna ze zniszczeń wojny trzynastoletniej, zamontowano w nim system koła nasiębiernego, czyli z konstrukcją rynien kierujących wodę na koła z góry, co zapewniało większą produktywność. System ten wymagał mniejszej objętości wody, ale większego jej spadku. Rynny podawały wówczas wodę na cztery koła młyńskie, poruszające cztery kamienie – żarna.
Obok młyna prawdopodobnie znajdowały się zabudowania konstrukcji drewnianej, pełniące funkcje mieszkalne dla młynarza i jego pomocnika. Zapewne wzniesiono w pobliżu także spichlerz i inne zabudowania gospodarcze. Co najmniej od 1516 roku przy budynku młyna działała piła, napędzana jednym z kół wodnych. Przed północną fasadą młyna mógł się znajdować dziedziniec, czy też pusty plac na który zajeżdżały wozy przywożące towary do przemielenia.
Stan obecny
Młyn obecnie znajduje się w rękach prywatnych. Od strony zewnętrznej ocalało jego gotyckie, bogate blendowanie na elewacji wschodniej, choć całość sprawia wrażenie zaniedbanej. Okna zostały przemurowane cegłą maszynową, ponadto elewacje były wielokrotnie przemurowywane i zniekształcane. Ściany wzmacniano ściągami, po których pozostały ślady w północnej części elewacji wzdłużnych. Przy ścianach południowej i wschodniej dostawiono betonowe schody, przy ścianie północnej znajduje się obecnie współczesna betonowa rampa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, budynek młyna – dawny młyn Piekarski (Górny), A.Milkiewicz, nr 2300, Malbork 1995.
Kubicki R., Uwagi na temat rozwoju młynarstwa w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach do 1525 roku [w:] Homini, qui in honore fuit. Księga pamiątkowa poświęcona śp. Profesorowi Grzegorzowi Białuńskiemu, Olsztyn 2020.