Historia
Miejskie obwarowania Malborka powstawały wraz budową od czwartej ćwierci XIII wieku kompleksu zamkowego, po uzyskaniu praw miejskich w 1276 lub 1286 roku od mistrza krajowego Konrada von Thierberg. Pierwotnie składały się z umocnień drewniano-ziemnych, w XIV wieku przekształcanych na konstrukcje murowane z cegły na kamiennej podmurówce. Przebudowa obwarowań miasta i wzrost jego znaczenia z pewnością miał związek z decyzją o przeniesieniu w 1309 roku siedziby wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka.
W 1410 roku po klęsce zakonu pod Grunwaldem, miasto i zamek zostały oblężone przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły. Tuż przed oblężeniem na rozkaz wielkiego mistrza Henryka von Plauena zniszczone zostały zabudowania miejskie, które mogłyby stać się oparciem dla atakujących, nie powstrzymało to jednak polskich oddziałów przed zdobyciem miasta już drugiego dnia po przybyciu pod Malbork. Walki o sam zamek pomimo prawie dwumiesięcznych prób jego zdobycia okazały się bezskuteczne, przez co zdobyte miasto musiało zostać oddane.
W 1457 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej, król Kazimierz Jagiellończyk wykupił miasto malborskie i kilka innych ośrodków z rąk wojsk najemnych, ale jeszcze w tym samym roku mieszczanie podstępem oddali miasto Krzyżakom. Zamek, broniony przez będącego na służbie królewskiej Oldrzycha Czerwonkę (Oldřich Červenka), został otoczony przez siły krzyżackie. W kolejnych latach wojny, przerywanych częstymi rozejmami, polskie odsiecze blokowały i bezskutecznie próbowały zająć miasto. Dopiero odcięcie zaopatrzenia i zablokowanie żeglugi na Nogacie wymusiło w 1460 roku kapitulację Malborka, po której skazano na śmierć burmistrza, jednego z głównych inicjatorów przekazania miasta zakonowi. W 1466 roku na mocy II pokoju toruńskiego Malbork stał się miastem królewskim.
W drugiej połowie XVIII wieku średniowieczny system obrony miasta był już mocno zaniedbany i przestarzały, a jego dalsza dewastacja i rozbiórki nastąpiły po 1772 roku, po pierwszym rozbiorze Polski. W połowie XX wieku, w ramach porządkowania miasta po zniszczeniach z okresu II wojny światowej, zachowane dotąd fragmenty dawnego obwodu murów znowu zostały częściowo poddane rozbiórce. Bezpowrotnie zniknęły wówczas pozostałości obwarowań od strony wschodniej i południowej.
Architektura
Miasto usytuowano na wschodnim brzegu rzeki Nogat, po południowej stronie zamku krzyżackiego. Na wschodzie i północnym – wschodzie pierwotnie otaczała je podmokła dolina, natomiast najbardziej naturalne podejście wiodło od południa. Obwarowania uzyskały z grubsza prostokątny w planie kształt, wydłużony mniej więcej na linii północ – południe. Przez miasto przebiegał mocno wydłużony rynek, będący w zasadzie szeroką ulicą, z ratuszem mniej więcej pośrodku długości. Uliczka podmurna jeśli istniała to jedynie od najbardziej zagrożonej strony wschodniej i południowej, natomiast gospodarcza część nadrzeczna mogła zostać już dość wcześnie zabudowana. Ochronę zwiększała tam nadrzeczna skarpa. Prawdopodobnie niezabudowana była północna część miasta, ze względu na znajdujący się tam kościół farny oraz sąsiedztwo zamku, który musiał mieć ze względów obronnych czyste przedpole.
Miejski mur obronny zbudowano z cegły na kamiennej podmurówce. Miał konstrukcję arkadową o stosunkowo cienkiej grubości ściany, która wynosiła 0,45 metra (1,5 cegły). Od strony miasta wzmocniony był filarami o grubości 45 cm, natomiast od strony polnej dojście do niego zabezpieczała fosa. Mur miejski uzupełniony był parunastoma basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta, oraz co najmniej jedną basztą zamkniętą, pełną, w narożniku południowo – zachodnim. Najsilniej rozbudowane były obwarowania od strony południowej, najdalszej od zamku oraz po stronie wschodniej, najbardziej narażonej na atak. Tam też umieszczonych było najwięcej baszt. Wszystkie one były wysunięte przed sąsiednie kurtyny, wyższe od nich co najwyżej o jedną kondygnację. Korzystne warunki obronne nie wymusiły na mieszczanach budowy baszt od strony rzeki, jednak mniej więcej w połowie długości tamtego odcinka wzniesiono czworoboczny budynek siedziby gildii lub bractwa, mogący zarazem pełnić funkcje obronne (tzw. Łacińska Szkoła).
W okresie późnego średniowiecza południowa część obwarowań została wzmocniona drugą, zewnętrzną linią muru. W jej ciągu utworzono baszty czy też basteje, dwie cylindryczne i jedną półkolistą. Nowe obwarowania poprzedzone zostały kolejną, drugą fosą, przez którą musiał być przerzucany most zewnętrznego budynku bramnego. W południowo – zachodnim narożniku miasta mur zewnętrzny łączył się z głównym murem obronnym, natomiast w narożniku południowo – wschodnim prawdopodobnie rozdzielony był korytem starszej fosy.
Do miasta prowadziły dwie główne bramy: Mariacka, zwana także Sztumską lub Przewozową oraz brama Garncarska, zwana także Elbląską lub Św. Ducha, a także furta zamkowa. Bramę Mariacką usytuowano na przedłużeniu rynku, natomiast brama Garncarska połączona była z krótką ulicą łączącą się z długim traktem równoległym do osi miasta. Furta zamkowa była zapewne jedynie portalem przeprutym w murze, bez większych cech obronnych, które po ewentualnym upadku miasta mogłyby być wykorzystane przez oblegających zamek. Budynek bramny znajdował się dopiero po drugiej stronie przekopu, już w linii muru zamkowego.
Brama Mariacka otrzymała w planie kształt prostokąta o wymiarach 6,6 x 7,6 metra i wysokość 10 metrów. Jej fasadę południową i północną, odpowiednio zwróconą w przedpole i ku miastu, ozdobiono ostrołucznie zamkniętymi blendami, tynkowanymi fryzami, tarczami herbowymi oraz wysokimi wnękami o ostrołucznych zamknięciach. W zewnętrznej, wyższej wnęce, operowała brona, zamykająca przejazd bramny dostępny ostrołucznymi portalami.
Brama Garncarska uzyskała pięć kondygnacji o wysokości 12 metrów, utworzonych na planie prostokąta o wymiarach 7,6 x 9,4 metra. Prócz przejazdu w jej przyziemiu umieszczono dwa przejścia dla pieszych. Fasadę wschodnią ukształtowały szerokie fryzy oddzielające kondygnacje, blendowanie, tarcze herbowe na najwyższym piętrze, oraz szczelinowe otwory strzeleckie. Podobna była fasada zachodnia, nie posiadała jednak wielkiej, ostrołucznie zamkniętej wnęki, jaka znajdowała się po przeciwnej stronie. Fasada zachodnia zwrócona była ku miastu.
Stan obecny
Ze średniowiecznych umocnień zachowała się brama Garncarska i relikty baszty we wschodnim odcinku obwodu, od południa brama Mariacka (z neogotyckim zwieńczeniem) oraz od zachodu mur oporowy wysoczyzny miejskiej, na którym oparte były niegdyś budynki spichrzowe i budynek tzw. Szkoły Łacińskiej. Ten ostatni w ostatnich latach został odbudowany na oryginalnych, gotyckich murach przy użyciu szkła i betonu, co jeszcze bardziej pogrążyło dawną malborską starówkę, przekształconą w peerelowskie osiedle.
pokaż bramę Garncarską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Malbork, zamek i miasto, Olsztyn 2007.
Duda Z., Kryzia K., Mury obronne miasta Malbork, „Górnictwo i geoinżynieria”, zeszyt 2, Kraków 2011.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.