Historia
Pierwsza fara w Malborku powstała pod koniec XIII wieku, po uzyskaniu praw miejskich w 1276 roku, kiedy też wspomniany został miejscowy pleban Gerardus. Kościół ten przetrwał do wojny trzynastoletniej, w trakcie której w latach 1457-1460 został zniszczony w czasie oblężenia zamku i miasta. Prace nad budową późnogotyckiej świątyni rozpoczęły się w 1467 i trwały do 1523 roku, choć nie zostały ostatecznie ukończone (wieża, szczyt). W 1534 roku zawaleniu uległa większość późnogotyckich sklepień kryształowych, wkrótce potem odbudowanych, ale w innej formie. Po pożarze z 1668 roku kościół został skrócony o jedno przęsło, zaś w 1851 roku zbudowano neogotycką zakrystię. Znaczne zniszczenia dotknęły budowlę ponownie w 1945 roku, podczas zdobywania miasta przez wojska radzieckie. Odbudowę ukończono w 1955 roku.
Architektura
Kościół usytuowano w północno – zachodniej części lokacyjnego miasta, w bliskim sąsiedztwie murów obronnych oddzielających miasto od zamku krzyżackiego. Po odbudowie z XV wieku otrzymał formę późnogotyckiej, przysadzistej hali o trzech równej wysokości nawach. Pierwotnie nawa środkowa i południowa miały po sześć przęseł, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, natomiast nawa północna miała pięć przęseł, a po stornie wschodniej sąsiadowała z zakrystią. Ta ostatnia była nieco krótsza i niższa od części prezbiterialnej kościoła. Do nawy południowej dostawiona została niska kwadratowa wieża z kruchtą w przyziemiu i z górną partią drewnianą. Całość kościoła nakryły dachy dwuspadowe, osobne dla każdej nawy.
Kościół oświetlały szerokie, ostrołucznie zamknięte i profilowane okna, przebite z każdej strony budowli. Wyróżniona wschodnia elewacja kościoła, najbardziej ozdobna, gdyż zwrócona w stronę drogi prowadzącej z miasta do zamku, ujęta została ośmiobocznymi wieżyczkami. Otrzymała formę dwuosiową, rozczłonkowaną czterema bliźnimi blendami zamkniętymi oślimi grzbietami, a także została zwieńczona fryzem obwiedzionym półwałkową kształtką. Podobnie jak pozostałe elewacje nie rozczłonkowano jej przyporami, które zostały wciągnięte do środka.
Wnętrze nakryte zostało pierwotnie w całości sklepieniami kryształowymi, ale po ich zawaleniu kościół przykryto sklepieniami sieciowymi za wyjątkiem dwóch wschodnich przęseł nawy południowej ze starszymi sklepieniami kryształowymi. W płytkich kaplicach, utworzonych w dwóch rzędach pomiędzy przyporami przy elewacjach południowej i północnej, najczęściej zastosowano sklepienia krzyżowe. Sklepienie korpusu wsparto na czterech parach ośmiobocznych filarów i ośmiu półfilarach przyściennych, oraz wspornikach sklepiennych z których część w nawie południowej otrzymała kształt głów o zindywidualizowanych rysach.
Stan obecny
Widoczny obecnie kościół jest krótszy od XV-wiecznej budowli, pozbawiony w każdej nawie przęsła zachodniego. Co więcej w północno – wschodnim narożniku, w miejscu rozebranego przęsła umieszczona została neogotycka, prostokątna zakrystia, a zakrystia średniowieczna została rozebrana. Powojenną rekonstrukcją są wszystkie dachy, sklepienia nawy północnej oraz drewniana część wieży. Na wyposażeniu kościoła znaleźć można gotycką chrzcielnicę z XIV stulecia, kamienną figurę świętej Elżbiety z około 1410 roku, oraz gotycki krucyfiks z XV stulecia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.