Historia
Miasto Maków i zarazem parafię ufundował około 1390 roku książę mazowiecki Janusz. Około 1420 roku z inicjatywy biskupa poznańskiego Jakuba z Korzkwi powstał pierwszy, przypuszczalnie drewniany kościół, natomiast budowla murowana zaczęła być wznoszona w 1490 roku z fundacji Stanisława Lipskiego, plebana makowskiego i kanonika płockiego. Wiadomo, iż jeszcze w 1511 roku prowadzone były jakieś prace budowlane.
W 1630 roku do kościoła dobudowana została południowa kaplica św. Anny, a około połowy XVIII wieku przeprowadzono renowację całej budowli, w czasie której między innymi przekształcono szczyt wschodni. W 1789 roku miał miejsce pożar miasta, który częściowo uszkodził także kościół. W trakcie wojen napoleońskich budowla miała być wykorzystywana na więzienie i piekarnię, a później przez dłuższy czas stała porzucona. Dlatego kolejny generalny remont prowadzono od 1836 – 1837 roku. Wzmocniono wówczas fundamenty i ściany zakrystii, dostawiono nową kruchtę północną i sklepiono na dwóch filarach chór muzyczny. W 1944 roku zabytek został uszkodzony w trakcie działań wojennych i wyremontowany po zakończeniu wojny.
Architektura
Kościół usytuowano po południowej stronie rynku miejskiego. Wzniesiono go z cegły układanej w wątku polskim (gotyckim), z charakterystycznym dla regionu uzupełnianiem murów pojedynczymi kamieniami polnymi (oraz kamieniem młyńskim w północnej ścianie prezbiterium). Cechą elewacji stały się też bardzo liczne otwory maczulcowe po używanych w trakcie budowy rusztowaniach, oraz często spotykane na Mazowszu i Warmii ozdobne wstawki z romboidalną siatką utworzoną z mocno wypalanych cegieł.
Kościół uzyskał formę trójnawowej bazyliki o trzech przęsłach w korpusie nawowym, z prostokątnym w planie, trójprzęsłowym prezbiterium o szerokości nawy głównej, zamkniętym po stronie wschodniej ścianą prostą i sąsiadującym z umieszczoną od północy dwukondygnacyjną zakrystią. Był to układ często spotykany w północno – wschodnich rejonach późnośredniowiecznego Mazowsza, a w Makowie dodatkowo powiększony o kruchtę przy fasadzie nawy głównej. Obok kościoła, po stronie północno – zachodniej znajdowała się wolnostojąca, czworoboczna, oskarpowana dzwonnica, wzniesiona pod koniec XVI wieku.
Podział ścian od strony zewnętrznej tworzyły regularnie rozstawione, uskokowe, w narożnikach umieszczone pod skosem przypory, a także przebite pomiędzy nimi ostrołuczne okna. Szczególnie zaakcentowana została wschodnia elewacja prezbiterium, w której środkowe okno oflankowano dwoma blendami o dwułucznych zamknięciach, mur poniżej okna ozdobiono romboidalnymi wzorami z cegły zendrówki, a przypory wyposażono w większą ilość uskoków. Podział horyzontalny ścian prezbiterium zapewnił tynkowany fryz pod okapem dachu. Do wnętrza kościoła prowadził zachodni portal umieszczony w płytkiej wnęce zamkniętej od góry trzema półkolistymi arkadami nadwieszanymi na konsolach (jeden z wcześniejszych przykładów tego typu zdobienia na Mazowszu). Drugi portal w obramieniu z wałka znajdował się po stronie południowej w nawie bocznej, a kolejny dokładnie naprzeciwko niego, na osi środkowego przęsła.
Główną dekoracją świątyni był trójkątny szczyt zachodni nawy głównej, pięcioosiowy, wypełniony dwoma rzędami tynkowanych blend, rozdzielonych przez ukośnie ustawione filarki, u góry przechodzące w sterczyny. Niejako kontynuacją szczytu nawy głównej były dwa podobne półszczyty naw bocznych. Wszystkie blendy fasady zachodniej ozdobiono w archiwoltach naprzemiennie czarnymi i czerwonymi cegłami. Ponadto pięcioosiowy szczyt utworzono od wschodu, na zamknięciu prezbiterium, oraz od wschodu nad nawą główną, gdzie umieszczono wysoką sygnaturkę z czterema wimpergami i narożnymi sterczynami.
Wewnątrz korpusu kościoła podział na nawy zapewniły dwie pary czworobocznych filarów i dwie pary półfilarów przyściennych, podtrzymujących ostrołuczne arkady międzynawowe (w północno – zachodnim półfilarze wydrążono klatkę schodową, od zewnątrz zaznaczoną ukośną ścianą połączoną z kruchtą). Nawę główną oddzielono od prezbiterium wysuniętą ostrołuczną arkadą tęczy. Ani korpus ani prezbiterium nie zostały podsklepione, choć mocno wysunięte łuki tarczowe wskazywałyby, iż sklepienia były planowane.
Stan obecny
Kościół zasadniczo zachował układ przestrzenny z okresu późnego gotyku, jedynie od południa dostawiona została nowożytna kaplica, a od północy kruchta. Niestety przekształconych zostało wiele elementów i detali architektonicznych, między innymi szczyt wschodni prezbiterium, szczyt kruchty zachodniej, czy okna. Całkowicie nowożytny wystrój posiada obecnie wnętrze. Nie zachowała się późnogotycka, wolnostojąca dzwonnica, która uległa zawaleniu w 1923 roku i została zastąpiona współczesną budowlą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.