Historia
Kościół w Lutyni (Luthin, Lutin, Leuthen) po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1335 roku, kiedy to został konsekrowany przez nuncjusza papieskiego Gallharda. Od 1560 roku do około połowy XVII wieku użytkowany był przez protestantów, którzy umieścili wewnątrz boczne empory i zapewne zmienili wystrój. W latach 1608-1609 został odnowiony i otoczony murem obronnym, ufundowanym przez Christopha von Hochberga i jego żonę Annę z domu von Schellendorf. W 1666 roku w trakcie wizytacji biskupiej znajdował się w dobrym stanie, najwyraźniej nie został uszkodzony w trakcie wojny trzydziestoletniej. Nie pamiętano już jednak pierwotnego wezwania kościoła, rekonsekrowany więc został pod nowym.
W 1757 roku kościół został uszkodzony przez ostrzał artyleryjski w trakcie bitwy pod Lutynią, jednego z największych starć wojny siedmioletniej. Podczas natarcia wojsk pruskich na oddziały austriackie zniszczony został hełm oraz najwyższa, drewniana kondygnacja wieży. Zawaliły się dachy i częściowo sklepienie prezbiterium oraz strop nawy, naruszone zostały także mury oraz zburzona zakrystia. Opuszczoną na wiele lat świątynię odbudowano dopiero w 1783 roku z inicjatywy Ludwiga von Königsdorfa, ówczesnego właściciela ziemskiego pełniącego patronat nad kościołem.
W 1813 roku budowla ponownie uległa uszkodzeniom w czasie kampanii napoleońskiej. W 1856 roku patronat nad kolejną odbudową kościoła objął król pruski Fryderyk Wilhelm IV. Po długotrwałych uzgodnieniach ostatecznie w latach 1867-1869 przywrócono budowli dawną bryłę, przy zachowaniu ocalałych elementów konstrukcji i detalu. Nadbudowano wieżę opinając ją narożnymi przyporami i nakryto wysokim, ostrosłupowym hełmem. W latach 1929-1930 przeprowadzono prace konserwatorskie, w wyniku których zrezygnowano z elementów neogotyckich, a wszystkim otworom okiennym nadano kształt ostrołukowy. Kościół remontowano ponownie w latach 1964-1965, a w 1978 roku otynkowano elewacje i zamurowano część otworów okiennych.
Architektura
Kościół wzniesiono z kamienia polnego i cegły jako budowlę jednonawową, z węższym, czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej oraz kwadratową wieżą umieszczoną na osi fasady zachodniej, być może już w średniowieczu posiadającą najwyższą kondygnację konstrukcji drewnianej. Po północnej stronie prezbiterium prawdopodobnie znajdowała się zakrystia. Całość usytuowana była pośrodku wrzecionowatego rozszerzenia drogi, tworzącego owalnicowy układ wsi.
Nawę i prezbiterium nakryto osobnymi dachami dwuspadowymi, posiadającymi wysoko założone kalenice i strome połacie, charakterystyczne dla okresu gotyku. Po stronie wschodniej prezbiterium i nawę zamknięto wysokimi szczytami, być może rozczłonkowanymi blendami oraz zwieńczonymi sterczynami. Od zachodu szczyt nawy przysłoniła wieża. Wejście do kościoła wiodło od południa portalem w nawie oraz od zachodu poprzez kruchtę w przyziemiu wieży. Otworom okiennym nadano formy ostrołukowe, obustronnie rozglifione.
Wewnątrz dwuprzęsłowe prezbiterium otwarte do nawy szeroką arkadą ściany tęczowej. Nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym, opartym na profilowanych, klinowych wspornikach z piaskowca, część żeber wtopiono też w ściany bez użycia konsol. W nawie zastosowano płaski, drewniany strop. Elementami średniowiecznego wyposażenia były dwie wykonane z piaskowca wnęki ścienne w prezbiterium: armarium i sakramentarium. Obie zamknięto profilowanymi łukami w ośle grzbiety. Jedną zwieńczono żabkami i krzyżem, drugą płaskorzeźbionymi sterczynami zakończonymi kwiatonami, pod którymi w polu tympanonu umieszczono głowę Chrystusa.
Stan obecny
Z okresu średniowiecza zachowały się do dnia dzisiejszego mury obwodowe nawy i prezbiterium, a także częściowo wieży. Nowożytny jest aneks południowy przy wieży, południowa kaplica przy nawie oraz obecna zakrystia przy prezbiterium. Wieża nie posiada już drewnianej górnej kondygnacji, a zwieńczona jest strzelistą iglicą pokrytą blaszanym dachem. XIX-wiecznym dodatkiem są jej przypory, przekształcone zostały okna, wyposażone w uskokowe ościeża. Szczyt wschodni pochodzi sprzed XIX-wiecznej przebudowy, w trakcie której rozebrane zostały podobne półszczyty zachodnie. Z pierwotnych detali architektonicznych przetrwało w ścianach prezbiterium późnogotyckie sakramentarium i armarium z czwartej ćwierci XV wieku. Sklepienie w prezbiterium zostało odtworzone po zniszczeniach wojennych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. św. Józefa, P.Jędrzejewski, nr 5215, Lutynia 1998.
Lutsch H., Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau, Breslau 1889.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Rozpędowski J., Warowne kościoły w Jaszkotlach, Lutyni i Żórawinie, „Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocławskiej”, nr 20, Wrocław 1957.