Historia
Mieszkańcy Lubska (Sommerfeld) pierwsze przywileje miejskie uzyskali około 1220 roku i zapewne niedługo później podjęli trud wzniesienia pierwszych drewniano – ziemnych obwarowań, składających się z wałów, palisady i fosy. Wspominał o nich przywilej margrabiego miśnieńskiego Henryka Dostojnego z 1283 roku, obdarzający miasto prawem magdeburskim. Dokument oprócz spraw ekonomicznych i prawnych regulował także ochronę bram, z których jedna miała zostać przekazana pod opiekę mieszczanom, a w drugiej miano ustanowić odrębną straż.
Pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia rozpoczęto przebudowę drewnianej palisady na kamienny mur wzmocniony basztami wykuszowymi. Przypuszczalnie w XV stuleciu fortyfikacje zmodernizowano w związku z rozwojem broni palnej, przy czym dodatkowe zabezpieczenia uzyskały bramy miejskie, a obwód muru wzmocniono półkolistymi basztami. Być może podobnie jak w innych miastach regionu przebudowie poddano koronę muru (proste przedpiersie z otworami strzeleckimi zamiast krenelażu). Nie wiadomo czy zmiany te wprowadzono przed, czy po zdobyciu miasta w 1476 roku przez wojska Jana II żagańskiego, w trakcie wojny o sukcesję po Henryku XI głogowskim. Kończący wojnę traktat z 1482 roku zadecydował o trwałym odłączeniu miasta od Łużyc i przyłączenia do Brandenburgii.
W 1496 roku miasto zniszczył katastrofalny pożar, choć nie ma pewności czy oprócz zabudowy mieszkalnej i kościoła farnego spustoszył on także obwarowania lub zamek. Ucierpieć mogły przede wszystkim drewniane elementy muru miejskiego (ganek straży, stropy baszt itp.). Jeśli do tego doszło z pewnością zostały odbudowane w XVI stuleciu, w czasie intensywnej aktywności inwestycyjnej napędzanej licznymi przywilejami władców. Okres pomyślnego rozwoju miasta trwał do chwili wybuchu wojny trzydziestoletniej.
Od XVII stulecia średniowieczne obwarowania zaczęły tracić na znaczeniu i stopniowo popadać w zaniedbanie, związane z brakiem funduszy na naprawy po licznych rabunkach przechodzących przez Lubsko wojsk i epidemiach. W 1838 roku mury miejskie sprzedano właścicielom przyległych działek, którzy następnie przystąpili do ich rozbiórki. W jej trakcie trzy lata później zlikwidowano bramy. W latach 20-tych XX wieku do zachowanej wieży bramy Żarskiej dostawiono kamienicę oraz przeprowadzono jej remont, wymieniając pokrycie dachowe na blaszane.
Architektura
Lubsko założono na niewielkim wywyższeniu terenu nad rzeką Lubszą, której dwa koryta otaczały miasto od północy i południa. Bardzo dobrze chroniony był odcinek wschodni, poprzedzony rozległymi bagnami zalegającymi w dolinie Lubszy. Obwód obwarowań wzniesiono na planie zbliżonym do owalu, lekko wydłużonym na osi wschód – zachód. Obejmował on obszar o wymiarach około 300 x 350 metrów, przecięty szlakiem komunikacyjno – handlowym na linii północny – wschód, południowy – zachód. U wylotów miasta przy owym szlaku znajdowały się owalnicowe wsie Hinkowa i Dąbrowy, które w XV wieku przekształciły się w przedmieścia. Z obwarowaniami miasta sprzężony był zamek, być może wzniesiony na miejscu starszego gródka margrabiów miśnieńskich, umieszczony w północno – zachodniej części obwodu, natomiast kościół farny usytuowano na placu rynkowym, oddzielonym od obwarowań parcelami zabudowy mieszkalnej.
Obwarowania Lubska składały się z pojedynczego obwodu kamienno – ceglanego muru, poprzedzonego nawodnioną fosą i rzecznym korytem. Mur wzmacniało szesnaście, nierównomiernie rozstawionych baszt wykuszowych, o czworobocznych i półkolistych w planie formach. Najgęściej rozmieszczono je od strony zachodniej i północno – wschodniej, a więc na kierunkach które uznano za najbardziej zagrożone (w rejonie bram i zamku) i najmniej chronione naturalnymi warunkami terenu. Baszty były częściowo wysunięte przed sąsiednie kurtyny i otwarte od strony miasta, co przyspieszało proces budowy, zmniejszało koszty i zabezpieczało przed zajęciem przez przeciwników. Mniej liczne baszty o formie półkolistej zgrupowano głównie po stronie południowej i południowo – wschodniej, podczas gdy trójboczne chroniły miasto od zachodu i północy. Przypuszczalnie baszty półkoliste dobudowane zostały w ramach późnośredniowiecznego wzmacniania obwarowań.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Gubińska od północnego – wschodu i Żarska od południowego – zachodu, a także dwie furty po stronie południowej i południowo – wschodniej. Poza obręb Lubska wydostać się również można było przez zamek, posiadający niezależną od miasta bramę. Główne bramy miejskie umieszczono w budynkach bramnych, które w planie miały formy czworoboków. Ich przyziemia wypełniały przejazdy, piętra natomiast zapewne mieściły pomieszczenia dla straży. W XV wieku bramę Żarską dodatkowo wzmocniono umieszczając obok masywną, cylindryczną, ceglaną wieżę o siedmiu kondygnacjach. Co ciekawe zbudowano ją całkowicie wewnątrz obwodu muru, miała więc pokrywać ogniem przedpole ponad głowami obrońców.
Stan obecny
Obecnie jedynym widocznym fragmentem obwarowań Lubska jest wieża bramy Żarskiej znajdująca się w południowo – zachodnim skraju Starego Miasta, przy ul. Mikołaja Kopernika 19. Od południa sąsiaduje ona z nowożytnym budynkiem bramnym. Jej wnętrze zostało przekształcone na skutek założenia na wszystkich kondygnacjach stropów żelbetowych i współczesnej klatki schodowej wykonanej z betonu. Wiedzie ona z parteru na czwartą kondygnację, ale na wyższe kondygnacje prowadzą też ceglane schody w grubości muru. Na zewnętrznych elewacjach widoczne są liczne przemurowania, ubytki i uzupełnienia. Przypuszczalnie fragmenty miejskiego muru obronnego wtopione są w nowożytną zabudowę mieszkalną i ukryte pod współczesnymi tynkami.
pokaż wieżę bramy Żarskiej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, wieża bramy Żarskiej, M.Drozdek, nr 2692, Lubsko 1999.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.